معبد آناهیتا در مركز شهر كنگاور در مسیر همدان به كرمانشاه قرار دارد. این بنا روی تپه‌ای طبیعی ساخته شده است.
معبد آناهیتا متعلق به آناهیتا، الهه پاكی و محلی برای نیایش آب بوده كه یكی از چهار عنصر مقدس و مورد احترام ایرانیان باستان است. آناهیتا ایزد بانوی آب‌های روان، زیبایی، فراوانی و بركت در دوران پیش از اسلام بوده است.
برخی از محققین، این بنا را كاخی ناتمام برای خسرو پرویز معرفی كرده‌اند. عده‌ای نیز زمان ساخت آن را به اواخر سده سوم و آغاز سده دوم قبل از میلاد و عده دیگر آن را به سده اول قبل از میلاد نسبت می‌دهند.
این معبد كه برای استفاده از آب رودخانه شاپور در ۶ متری زمین قرار دارد، به صورت مكعب است و دیوارهای این معبد از سنگهای بزرگی بنا شده اند كه بین سنگهای حجاری شده هیچ ملاتی وجود ندارد و این سنگ‌ها توسط بست‌های آهنی به هم متصل شده اند.
این بنا بر پ‍ش‍ت‍ه‌‌‌ا‌ی از ص‍خ‍ره قرار گ‍رف‍ت‍ه كه د‌ار‌ا‌ی ۲۲۰متر طول و ۲۱۰ متر ع‍رض است و ض‍خ‍‍ام‍ت دیوار م‍ح‍ی‍ط‍ی آن به ۵/۱۸ متر م‍‍ی‌‌رسد.
در قسمت جنوبی بنا، پلكان دو طرفه‌ای به درازای ۱۵۴ متر وجود دارد. هر دو تا پنج پله، در یك بلوك سنگی ایجاد شده است. تعداد سنگ پله‌ها در پلكان شرقی ۲۶ پله و در پلكان غربی ۲۱ پله است.
جوی‌های سنگی آب رودخانه را میزان كرده و به طرز باشكوهی به آبگیری وسط معبد هدایت می‌شده. نوع تقسیم آب و جریان آب درون معبد یكی از شگفتی‌های مهندسی در آن دوران می‌باشد تا این عنصر مقدس را به زیباترین شكل ممكن به نمایش بگذارند.
در چهار طرف معبد دالان‌هایی تعبیه شده كه در كف این آن‌ها جوی‌های آب به صورت رفت و برگشت آب را به وسط معبد هدایت می‌كرده.
در وسط معبد فضایی وجود دارد كه آب از این جوی‌ها در آن جمع شده و استخر كوچكی حدوداً در ابعاد ۱۰ در۱۰ و عمق ۲۰ سانتی متر را پر آب می‌كرده.
در دو طرف بالای معبد آناهیتا سر چهار گاو در هر طرف به صورت رو به روی یكدیگر قرار دارد كه در زمان آبگیری این معبد عكس سر گاوها روی آب نقش می‌بسته است.
دیوار م‍ح‍ی‍ط‍ی كه س‍ت‍ون‍‍‌ه‍‍ا بر آن و‌اق‍‍ع شده خ‍ود از دو قسمت ت‍ش‍ك‍ی‍ل شده، قسمت د‌اخ‍ل‍‍ی كه با استفاده از سنگهای ق‍ل‍وه و لاش‍ه به ابعاد و ان‍د‌ازه‌‌‌ه‍‍ا‌ی م‍خ‍ت‍ل‍ف و م‍لاط گ‍چ ساخته شده و قسمت خارجی به وس‍ی‍ل‍ه یك ردیف سنگ ت‍ر‌اش ن‍م‍‍اس‍‍از‌ی شده است.
ارت‍ف‍‍ا‌ع این دیوار نیز با ت‍وج‍ه به ش‍ی‍ب ص‍خ‍ره‌‌‌ا‌ی كه روی آن قرار گ‍رف‍ت‍ه است در ق‍س‍م‍ت‍‍‌ه‍‍ا‌ی م‍خ‍ت‍ل‍ف م‍ت‍‍غ‍ی‍ر بوده و از چهار متر تا ۱۲متر است كه ب‍‍ع‍ض‍‍ی محققین با اس‍ت‍ن‍‍اد به برخی م‍ح‍‍اس‍ب‍‍ات این ارت‍ف‍‍ا‌ع را در ضلع ج‍ن‍وب غربی تا ۱۸ متر ت‍خ‍م‍ی‍ن م‍‍ی‌‌زن‍ن‍د.
از دیگر ب‍خ‍ش‌‌‌ه‍‍ا و ع‍ن‍‍اص‍ر اصلی بنای معبد آن‍‍ا‌ه‍ی‍ت‍‍ا‌ی كنگاور م‍‍ی‌‌ت‍و‌ان به صفه آن اش‍‍اره ك‍رد. آن‍چ‍ه از این ب‍خ‍ش ب‍‍اق‍‍ی م‍‍ان‍ده و در كاوشهای باستانشناسی مشخص شده، دی‍و‌ار‌ی است در ضلع جنوبی ص‍خ‍ره كنگاور كه در ب‍خ‍ش‌‌‌ه‍‍ا‌ی شرقی و غربی اطراف ص‍خ‍ره اثری از آن بر ج‍‍ا‌ی ن‍م‍‍ان‍ده است.
ضلع ش‍م‍‍ال‍‍ی نیز مورد كاوش قرار ن‍گ‍رف‍ت‍ه و ت‍ن‍‍ه‍‍ا در ضلع جنوبی آن دی‍و‌ار‌ی با ق‍طر ۵/۹متر و طول ۹۳ به صورت یك س‍ك‍و ب‍‍اق‍‍ی م‍‍ان‍ده كه روی ب‍ق‍‍ای‍‍ا‌ی دیوار آث‍‍ار‌م‍رب‍وط به م‍‍ع‍م‍‍ار‌ی یك ح‍م‍‍ام س‍ل‍ج‍وق‍‍ی مشخص است.
م‍ص‍‍ال‍ح ع‍م‍ده این دیوار را سنگ غیر حجاری شده و ض‍خ‍ی‍م‍‍ی ت‍ش‍ك‍ی‍ل م‍‍ی‌‌د‌ه‍د كه با استفاده از م‍لاط گ‍چ، روی هم ت‍ث‍ب‍ی‍ت ش‍ده‌‌‌ان‍د.
آخ‍ری‍ن ب‍خ‍ش از م‍‍ع‍م‍‍ار‌ی بنای كنگاور را ب‍ق‍‍ای‍‍ا‌ی م‍‍ع‍م‍‍ار‌ی فراز تپه ت‍ش‍ك‍ی‍ل م‍‍ی‌‌د‌ه‍د، این ب‍خ‍ش ش‍‍ام‍ل دیوارهای به ق‍طر ۶ متر است كه م‍ح‍دوده‌‌‌ا‌ی در حدود یك هزار و ۲۰۰متر مربع را ش‍‍ام‍ل م‍‍ی‌‌ش‍ود كه در ج‍‍ه‍ت شرقی غربی ساخته شده است.
به طور كلی در معبد آناهیتا ستون بندی بنا به صورت ردیفی و متوازی در جهار جنب محدوده ی خارجی بناست. در فضای میانی، صحن باز و بسیار بزرگ بر فراز سكویی محصور بین ستون ها و فضای كوچك مستطیل شكلی در راستای شرقی – غربی قرار دارد كه ان هم با مجموعه ای از ردیف‌های ستون‌های كوتاه سنگی محصور می شده و به اعتقاد بسیاری از باستان شناسان فضای اصلی معبد بوده است.
ستون ها در این معبد بر خلاف آپاداناهای داریوش و پاسارگاد ساده و بدون تزیین، كوتاه و قطورند و غیر از یك ردیف گیلویی (بالشتك) چوبی سقف دیگری را (برخلاف آپادانا) تحمل نمی كرده است.
در تابستان سال ۱۳۴۷ برای نخستین‌بار هیئتی در تپه ناهید كنگاور به كاوشهای باستانشناسی پرداخت.
پس از بررسی‌های اولیه مشخص شد كه از مجموع تپه ، تقریباً حدود ۵۳ هزار متر مربع به بنای تاریخی اختصاص دارد كه به جز چند سر ستون شكسته و تعدادی حجاری‌های پراكنده در كنار كوره‌های آهك‌پزی كه چند سال قبل از آن تعطیل شده بود چیز دیگری مشهود نیست.
اعضای هیئت عكس هوایی كنگاور را كه در سال ۱۹۳۲ میلادی تهیه شده بود، پس از تعبیر و تفسیر و یافتن گرته و اثری از امتداد ابهام آمیز دیوار و صفه تاریخی مدفون، مورد استفاده قرار داد و موفق گردید بخشی از دیوار شرقی را در آن تشخیص داده و پس از كاوش، آن قسمت از صفه را از خاك ایام آزاد نماید.
با آغاز فعالیت‌های هیأت كاوش معبد آناهیتا در سال ۱۳۴۷ و پس از خرید و تخریب منازل مسكونی بالای تپه و اطراف آن نقشه و موقعیت مكانی این بنای تاریخی تهیه شد.
معبد آناهیتا در سال ۱۳۱۰ توسط وزرات فرهنگ و هنر با شماره ۳۱ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
