آرامگاهی در شهر مشهد به نام آرامستان ارامنه وجود دارد كه یكی از آرامگاه های قدیمی مشهد محسوب می شود.قدمت این قبرستان بیش از صد سال می باشد و این آرامگاه محل دفن مسیحیان شهرطوس و مشهد قدیم بوده است.آرامگاه ارامنه در گذشته، دور از شهر بوده و با گذر زمان و به تدریج، با گسترش شهر، از خارج به داخل شهر قرار گرفته وهم اكنون این آرامگاه در وسط شهر مشهد و در یكی از محله های نسبتا پرجمعیت این شهر قرار دارد.
این اثر، تنها گورستان مربوط به ارامنه در شهر مشهد است كه از لحاظ تاریخی- سیاسی از جایگاه و ارزش خاصی برخوردار بوده و با شماره ۳۱۴۴۴ در ردیف آثار ملی قرار گرفته است.در گذشته این قبرستان یك باغ بوده كه حصار و ورودی نداشته اما بعد از گذشت یك قرن، با افزایش تعداد قبور، شهرداری دور آن دیوار كشید. در حال حاضر از این باغ تنها گورستانی باقی مانده كه آرامگاه مسیحیان و ارامنه است. این بنا مكانی تاریخی برای گردشگران و علاقه‌مندان محسوب می‌شود و بازدید از آن برای عموم آزاد است البته تا سال‌های قبل اجازه ورود به آن كمی سخت بود. در روزهای انتهایی سال میلادی كه به این قبرستان بیایید، با تعداد زیادی از مسیحیان و ارامنه كه برای زیارت عزیزان‌شان به این آرامستان آمده‌اند، روبرو می‌شوید.
تمام افرادی كه در این قبرستان مدفون شدند به سمت محراب كلیسایی هستند كه در این ارامگاه وجود دارد. محراب كلیسا هم به سمت منطقه ناصریه در فلسطین بوده كه محل تولد حضرت عیسی است. افرادی كه در این آرامستان به خاك سپرده شدند، علاوه بر اینكه قومیت ایرانی داشتند، همچنین آلمانی، روسی، لهستانی، گرجی، ارمنستانی، كانادایی نیز بودند.
هم چنین گردشگران لهستانی نیز به این آرامگاه آمده و به هموطنان خود كه در این قبرستان دفن شده اند، ادای احترام می كنند.
قبرهای مهاجران لهستانی
به قسمت لهستانی‌ها در ضلع جنوبی قبرستان كه می‌روید، ارزش این آرامستان را به طور دیگه‌ای درك می‌كنید. مزار زنان و كودكان جنگ زده كه از جنگ جهانی دوم، از اردوگاه‌های اجباری در سیبری با كشتی به ایران منتقل شدند و به علت ضعف و ناتوانی بدنی كه داشتند، دیگر به وطن‌شان برنگشتند و در همان مشهد فوت كرده و در این مكان، به خاك سپرده شدند. ۲۲ قبر یك دست و ساده را می‌بینید كه دو لوح یادبود از طرف كشور لهستان در ابتدای آن‌ها نصب شده است. تعدادی از لهستانی‌ها در سالی كه برای كمك به زلزله‌زدگان قوچانی به مشهد می‌آیند، در اثر سانحه هواپیمایی كه برایشان اتفاق می‌افتد، جان خود را از دست داده و در این آرامستان به خاك سپرده می‌شوند. هر ساله در سالروز ورود لهستانی‌ها به ایران، از طرف سفارت لهستان برای یادبود این عزیزان رنج كشیده، به قبرستان ارامنه مشهد، رفته و ادای احترام می‌كنند. ۶ قبر هم از این ۲۲ قبر بدون نام و نشانی هستند، و تنها شناختی كه از آن‌ها داشتند، اینكه ملیت‌شان لهستانی بود.
نحوه دسترسی به آرامگاه ارامنه
قبرستان ارامنه در منطقه شمالی شهر قرار گرفته است. این قبرستان، در میدان ابوطالب مشهد، خیابان حر عاملی قرار دارد. ابتدای تقاطع شهید كریمی كه می‌رسید، بنای متفاوت با بافت اطراف را خواهید دید. دیواری زرد رنگ كنار ساختمان شهرداری منطقه دو قرار گرفته است كه در پشت آن حكایت یك قرن مدفون شده است. دری با پیشانی هلالی شكل كه روی آن طرح صلیب با یك خط مورب طراحی شده است، در مقابل‌تان است.
قدیمی‌ترین تاریخ روی سنگ قبرها متعلق به اواخر دوره قاجار و جدید‌ترین آن اوایل پهلوی دوم است و مهم‌ترین قبر این گورستان متعلق به مبلغ آمریكایی لوئیس اف. اسلستین است.
اولین شخص مدفون در آرامستان:
حكایت از دوره‌ای است كه در آن زمان، تدفین مسیحیان در قبرستان روس‌ها ممنوع شده بود. در نتیجه بسیاری از ارامنه‌ای كه در مشهد ساكن بودند، برای خرید یك گورستان دست به كار شدند. كه در این زمان، مرگ بانوی دندانپزشك ارمنی، سانتیك داویدیان در سال ۱۹۳۹ میلادی، دلیل خرید این گورستان برای ارمنی‌ها شد. اولین شخص مدفون شده، این بانوی ارمنی بود
آخرین فرد مدفون در آرامستان:
بر خلاف تصور عموم، كه می‌گویند بعد از انقلاب، در این آرامستان، هیچكس تدفین نشده است، جالب است بدانید در سال ۱۳۷۴ شورا محرابیان، كه ۷۴ سال داشت، در آرامستان ارامنه مشهد به خاك سپرده شد.
متفاوت‌ترین سنگ قبر قبرستان ارامنه:
جالب است بدانید كه در ضلع غربی آرامستان لهستانی‌ها، چشم‌تان به یك سنگ قبری می‌خورد كه شكل كتاب دارد. این آرامگاه مربوط به نویسنده ۲۵ ساله به نام سدا مستوفیان است كه خیلی زود عمر نویسندگی‌اش نیز به پایان رسید
كوچك‌ترین فرد مدفون در آرامستان: در این آرامستان، احتمالا چشم‌تان به یكسری سنگ قبر كوچك می‌خورد كه متعلق به كودكان ارمنی است. كوچك‌ترین فردی كه هنوز طعم زندگی را نچشیده، از دنیا رفت، ابا ویلیامز بود كه تنها ۲۷ روز داشت و در سال ۱۹۴۲ از این دنیا رفت.
مشاهیر مدفون در آرامستان: اولین فرد مشهور همان صاحب كلیسا، ملكن هارتوانیان است كه در صنعت برق و نساجی مشهد خدمت زیادی برای این شهر انجام داده است. یفرم توماس، كه از اقدامات او ساخت آسفالت بلوار وكیل آباد است، نیز در همین قبرستان مدفون شده است
همچنین موسس اولین سینما در مشهد آرسن مانگاسارین بوده كه در آرامستان به خواب رفته است. بعد از او، پسر هم راه پدر را دنبال كرد و هفت سینما در مشهد تاسیس شد كه موسس آن هران مانگاسارین، پسر آرسن، بود و كنار پدر دفن شد. علاوه بر این دو بزرگوار، آبكار گاسپاریان و آرمناك سانتوریان از دیگر موسسان سینمای مشهد بودند كه منزل پایانی‌شان آرامستان ارامنه مشهد است. از جمله افراد مشهور دیگری كه در این منطقه به آرامش ابدی رسیدند، پول ژولیا پروفسور هماتولوژی مشهور است. همچنین معلم حاذق روسی و پیانو به نام بانو انا درمگردپچیان در قبرستان ارامنه مشهد به خواب ابدی رفته است.
كلیسای قبرستان ارمنی های مشهد
از در كه وارد قبرستان می‌شوید، یك ساختمان سفید در وسط محوطه توجه شما را به خود جلب می‌كند. اینجا كلیسا كاتارینه مقدس است كه روزگاری تشریفات و مراسمات قبل از دفن، در آن برگزار می‌شد. ساختمانی كه بر خلاف سایر كلیساهای دیگر نه اثری از گنبد بر آن است و نه برج ناقوسی روی آن می‌بینید. به همین دلیل شاید در گذشته مادور بود. مادور، نمازخانه مسیحیان محسوب می‌شود كه در آن برخی از آئین‌های مسیحی اجرا می‌شد در حالی كه در كلیسا تمام آئین‌های دین مسیحیت انجام می‌شود. قسمت ورودی ساختمان سه پله می‌خورد كه از محوطه گورستان جدا می‌شود. در سر در كلیسا یك كتیبه قرار دارد كه روی آن با خط ارمنی متن زیر نوشته شده است: “این كلیسا در سال ۱۹۴۷ میلادی توسط ملكن هارتوانیان و همسرش به یاد بانو كاتارینه هاكوپیان ساخته شده است”
خط بالا ترجمه همان نوشته روی كتیبه است. ملكن هارتوانیان یك ارمنی ثروتمند بود كه همراه همسرش، به یاد بانو كاتارینه كه مادر زن او محسوب می‌شد این بنا را ساختند. مقبره این زن و شوهر در جلوی در كلیسا كاتارینه با دو سنگ صلیبی شكل باشكوه قرار گرفته است كه روی هر كدام چهار عدد عودسوز طراحی شده است. عودسوز روی سنگ قبرها برای روشن كردن كندر و عود است كه مسیحیان روز یكشنبه برای شادی روح متوفی در این جایگاه‌ها روشن می‌كنند.
وارد كه می‌شوید یك سالن چهار ضلعی پیش رویتان قرار دارد كه در دل خود محراب و محل دعای مسیحیان را جای داده است. دو قاب عكس متعلق به حضرت مریم به همراه تندیس به صلیب كشیده شدن حضرت عیسی در این جایگاه گنبدی شكل قرار داده شده است كه چهار پله متقارن در دو طرف محراب به آن زیبایی معنوی بخشیده است.
به سقف گنبدی این مادور كه نگاه می‌كنید می‌بینید با مقرنس تزئین شده است. اما چرا این گنبد از بیرون كلیسا در قبرستان ارامنه مشهد مشخص نیست؟ جالب است بدانید كه به خاطر پشت بامی كه این بنا دارد، گنبد داخل یك فضای مستطیلی قرار گرفته و با سایبان و ستون‌هایی كه از این ساختمان در معرض دید بوده، كاملا پنهان شده است. سرداب بانو كاتارینه كه ۶۶ سال عمر كرد، در سمت راست محراب قرار دارد. در سمت راست درب خروجی كلیسا، یك كروكی از قبرهایی كه مشخصات صاحبان‌شان معلوم بوده به دیوار نصب شده كه حدودا به ۲۰۲ نفر می‌رسند. این كروكی به خاطر این است تا بازمانده‌هایی كه اكثرا محل اقامت‌شان خارج از ایران بوده و دیر به دیر به این آرامگاه سر می‌زنند، برای پیدا كردن عزیزان‌شان اذیت نشوند.
وسعت قبرستان ارامنه مشهد
تاریخ این قبرستان نشان می‌دهد وسعت آن حدودا ۴ هكتار بوده در حالی كه در اسناد میراث فرهنگی و گردشگری، وسعتی حدود ۲ هكتار برای آن تعیین شده است. قسمت‌هایی از این گورستان را شهرداری تخریب كرد و بخشی از آن را برای گسترش بلوار شهید كریمی با اجازه خانواده‌های متوفی و اسقف اعظم به جای دیگر انتقال دادند. برخی از قبرها هم در زیر ساختمان‌های كنونی مدفون شدند و تنها سنگ قبر با صلیب روی آن به قبرستان دیگری منتقل شد. با این وجود هنوز شكل مذهبی گورستان با صلیب‌ها و اشكال مختلف سنگ قبرهایی كه در خود جای داده، هنوز حفظ شده است
به‌طور كلی تقریبا وسعتی معادل۲۵۸۴ مترمربع از كل ملك قبرستان جهت ساخت و ساز تخریب شده و سنگ قبور آن به قسمت دیگری منتقل شده است.
اشكال متفاوت صلیب ها در قبرستان ارامنه
در یك نگاه متوجه تفاوت اشكال مختلف سنگ قبرها می‌شوید. از آن‌جا كه در این آرامستان فرقه‌های گوناگونی مدفون شده‌اند، سنگ‌ها هم اشكال مختلف دارند. یعنی علاوه بر تفاوت در شكل سنگ، خطوط نوشته شده و نوع صلیب هم در هر كدام از قبور متفاوت است. فرقه‌های مختلفی مثل ارتودكس‌ها، كاتولیك، ارامنه گریگور و آشوریها هستند و خطوطی كه روی سنگ‌ها نقش بسته است، فارسی، ارمنی، فرانسوی، لهستانی و… است. صلیب فرقه ارتودكس‌ها، اشكال چلیپای معمول را نداشته و دو خط اضافه، كه یكی مورب در پایین و یكی صاف در بالای صلیب است، وجه تمایز آن با بقیه صلیب‌ها است. صلیب كاتولیك‌ها، به همان شكل معمول صلیب و چلیپایی است. در مورد ارمنی‌ها هم صلیب‌هایشان حالتی شبیه به طرح گل دارد. اگر صلیب‌هایی كه در انتهای آن شكل نیم دایره است، به چشم‌تان خورد، شاید جالب باشد بدانید این صلیب‌ها متعلق به متوفی فرقه آشوری است. نوع و شكل سنگ‌ها با توجه به شهرت و ثروت افرادی كه در آن‌ها خوابیدند، متفاوت است
تاریخچه آرامگاه ارامنه
ماجرا از آن‌جایی آغاز می‌شود كه نادرشاه افشار همراه خود تعدادی از خانوارها ارامنه و یهودی را به مشهد فعلی آورد. آن زمان خراسان با كشورهای آسیایی مرز مشترك داشت و از آن زمان تجار مسیحی زیادی از مناطق مختلفی مثل روسیه، تركمنستان و نخجوان به این منطقه آمدند. در زمان قاجار هم كم كم مهاجران و تجار ارمنی هم از آذربایجان و كشورهای اطراف به استان خراسان وارد شدند كه اكثرا پنبه، الكل صنعتی، قیر و نخ، تجارت می‌كردند. می‌گویند قدمت این قبرستان به ۱۰۰ سال پیش برمی‌گردد، اما این گزارش تنها به آن دلیل است كه قدیمی‌ترین سنگ قبر با قدمت یك قرن پیش، در این قبرستان قابل تشخیص بوده است. این سنگ قبر متعلق به لوئیس اف اسلستین است كه در ۲۳ سالی كه در مشهد اقامت می‌كرد، توانست دو سه نفر را به آیین مسیحی دعوت كند. اسلستین یك مبلّغ آمریكایی بود كه در سال ۱۹۱۸ میلادی به قضای روزگار، عمرش پایان می‌یابد. البته به گفته نماینده خلیفه‌گری ارمنستان، سال‌ها بعد از مرگ او، سنگ قبرش به علت تخریب قبرستان‌های دیگر به این مكان منتقل می‌شود. در حالی كه قدمت قبرستان ارامنه مشهد به خیلی قبل‌تر از ۱۰۰ سال پیش یعنی در زمان دفن بانوی ارمنی ساتنیك داویدیان برمی‌گردد. قدمت مادور یا كلیسایی كه در قبرستان قرار دارد، حدودا به ۷۰ سال پیش برمی‌گردد
