كاروانسرای سنگی علی آباد كه به سبب مصالح سنگی و دیوارهای بلند و قطور خود با نام قلعه علی آباد نیز شناخته می شود در شهرستان قم، بخش مركزی، روستای علی‌آباد واقع شده است. این بنای تاریخی در مسیر شاهراه اصلی شمال شرقی به جنوب غربی ایران قرار دارد و در گذشته موقعیت جفرافیایی ویژه ای برای تردد مسافران بوده است. بر طبق نوع مصالح و سازه میتوان گفت قدمت این بنا به دوره سلجوقی باز می گردد.
این اثر در تاریخ ۱۸ اردیبهشت ۱۳۸۰ با شمارهٔ ثبت ۳۸۲۷ به عنوان یكی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.این بنای سنگی در زمان صلح به عنوان كاروانسرا و در زمان جنگ، دژی نظامی به شمار می رفته است.اگر چه در چهار دیواره این بنا سكوت حاكم است اما در قرن های گذشته كاروانسرایی امن برای مسافران و بازرگانان جلوه نمایی می كرده كه همچنان از دوره صفوی تاكنون استحكام و مقاومت خود را حفظ كرده است.
طبق كاوشهای انجام شده مصالح مهم این بنای تاریخی را سنگ لاشه ها و ملاط آن را گل، آهك و گچ زبر تشكیل می دهد كه در استحكام بنا نقش مهمی داشته است همچنین برای تزئین بخش هایی از قلعه سنگی می توان خشت های خام و آجر را نیز مشاهده كرد.از جمله خصوصیات معماری این بنا می توان به شكل قلعه مانند، مجموع هفت برج و وجود رواقی در تمایز با ساختار رایج كاروانسرا اشاره كرد.
از خصوصیات دیگر كاروانسرا این است كه سر در آن به جای این كه جلوتر از دیوارهای اطراف باشد، عقب رفته و با ازاره‌های دالبری و ستون های كوتاه بالای دیوارها تزیین شده است. هم چنین به جای ایوان اصلی، یك عقب رفتگی در حیاط وجود دارد و پشت آن تالار پذیرایی ساخته شده است. این سبك ساختمانی در خانه های كاشان و یزد معمول بود. درگوشة بنا برج هایی به كلاه فرنگی منتهی می شود. در محور بنا، چای خانه و حمام و سمت دیگر، مسافر خانه ای برای مسافران ثروتمند و شخصیت های اجتماعی بود. در پشت مسافرخانه باغچه‌ی انار و یك حوض آب وجود داشت.
قلعه سنگی علی آباد دارای ۷ برج به بلندای ۱۰ تا ۱۴ متری از سطح زمین است كه برای جلوگیری از رانش دیواره ها بنا شده است و در گذشته به عنوان دیده بانی و محل حفاظت از كاروانسرا مورد استفاده قرار می گرفته است.كاروانسرای علی آباد به صورت چهار ایوانی با دیوارهایی به ضخامت دو تا سه متر دارای حیاطی مركزی و حجره های مختلف است كه طول هر ضلع این بنا بیش از ۶۷ متر است و در داخل سازه، هر یك از استطبل های نگهداری از حیوانات دارای ۱۰ متر عمق هستند.
كاروان سرا مشتمل بر ۳۱ اتاق است، اتاق هایی كه مستقیما با هوای آزاد ارتباط دارند و برای قرار دادن توشه و بار مسافران است. اتاق هایی هم در مدخل سمت چپ كاروانسرا برای مهمانان ویژه ساخته شده بود.با توجه به كشف چند سكه مغولی از سده های ۷ و ۸ هـ ق، احتمال می رود بانی این كاروانسرا غازان خان(۶۹۴هـ. ق) و حتی تاریخ ساخت كاروانسرا مقدم بر حكومت پادشاه مغول باشد.
جهت ساخت بنا ابتدا حصار عظیمی مجموع ساختمان كاروان سرا را احاطه كرده و داخل آن حصار كه حدود ۲ تا ۳ متر ضخامت دارد برج های متعددی آن را حمایت می كند و بقیه تأسیسات را با ارتفاعی برابر با نصف ارتفاع حصارها شكل گرفته است.قلعه در برابر گردنه كوچكی قرار دارد كه از بالای گردنه برج كوچك دیده بانی از دور پیداست.
میل سنگی
میل سنگی نیز كه روزگاری راهنمای كاروان های كویر و جهت یاب برای آن ها بوده است از دور خود نمایی می كند و بالای گردنه علی آباد و بر فراز كوه قرار دارد.میل سنگی علی آباد مربوط به دوره سلجوقیان است. این اثر در تاریخ ۱۹ اسفند ۱۳۸۰ با شمارهٔ ثبت ۴۸۶۰ به‌عنوان یكی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است .
ساخت آن همزمان با كاروان سرای سنگی علی آباد بوده است. این میل بر روی تپه ای مشرف به دشت واقع شده و ارتفاع آن حدود ۸ متر و قطر قاعده آن ۳۳/۴ متر است. شكل میل، استوانه ای است و در منطقه ای واقع شده كه از لحاظ راه های كاروانی كه از سمت كاشان به قم بوده شكل گرفته است.
میل سنگی در زمان صلح به عنوان راهنمای كاروان ها و در زمان جنگ به عنوان دیده بان استفاده می شده است .
