آرامگاه میر حیدر آملی آمل

آرامگاه میر حیدر آملی مربوط به سدهٔ ۹ ه‍.ق است و این اثر در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰ با شمارهٔ ثبت ۶۱ به‌عنوان یكی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است. آرامگاه میر حیدر آملی در محیطی تاریخی و قدیمی با وجود حیاط زیبا و موزه تاریخی بنا شده و یكی از نمادهای معماری آرامگاه‌سازی در ایران است. حكیم عارف صوفی، بهاء الدین سید حیدر بن علی بن حیدر معروف به شیخ حیدر آملی یا میر حیدر آملی (زاده:۷۲۰ هجری آمل، درگذشت: ۷۹۴) عارف و صوفی و مفسر شیعه دوازده امامی قرن هشتم است. وی از نوادگان علویان مازندران است كه نسبش به سجاد (امام چهارم شیعیان) می‌رسد.
بهاء الدین سید حیدر بن علی بن حیدر معروف به شیخ حیدر آملی یا میر حیدر آملی یا سید حیدر آملی (زاده:۷۲۰ هجری در آمل) فیلسوف و مفسر و عارف صوفی قرن هشتم است. میر حیدر، در آمل چشم به جهان گشود و تا میان‌سالی به كارهای دیوانی و دولتی مشغول بود. اما در میانه عمر سودای دانش اندوختن در سر گرفت.
نام او بیش‌تر به سبب نظریاتش در بارهٔ عرفان و حكمت مطرح شده‌است. میر حیدر را از بزرگ‌ترین عارفان شیعی می‌دانند. در رساله‌های غربی نوشته‌است علم میر حیدر فراتر از دریاها است. او دارای چهل رساله‌است كه از جمله می‌توان به جامع الاسرار و منبع الانوار كه برای تبیین دیدگاه‌های اهل تصوف است، اشاره كرد. وی تشیع و تصوف حقیقی را نزدیك به یكدیگر می‌داند.
آرامگاه سیّد حیدر در محله قدیمی آمل واقع است كه در گذشته‌های دور نام آن محل «حازمه كوی» بوده‌است كه نزدیك مسجد امام حسن عسكری آمل واقع در محله پایین بازار آمل می‌باشد و بانی این مرقد عزالدین آملی است كه آن را برای مدفن سیّد حیدر ساخته‌است. سیّد عزیز الدین نیز خود از عارفین بوده و ملقب به قطب المحققین و برهان السالكین می‌باشد و او را پس از مرگ در جوار سیّد حیدر دفن نمودند و نفر سوم مدفون در این مقبره امام سید تاج الدین فخر الاسلام ابوالقاسم فرزند ابو المحاسن رویانی است. باید یادآور شد كه آخرین تاریخ تحریر رساله العلوم العالیه یعنی سال (۷۸۷ ه) مربوط می‌شود به زمانی كه سید حیدر شصت و پنج سال بود. از این پس دیگر اطلاعی از او در دسترس نیست و مشخص نیست در چه زمان و شرایطی این دنیا را ترك گفته‌است. علامه حسن‌زاده آملی در اینباره می‌گوید: «در جنب مسجد امام حسن عسكری (ع) در آمل قبری به نام میرحیدر آملی؛ ولیكن به احتمال زیاد است كه غیر از سید حیدر است. زیرا ایشان خودش می‌نویسد: من از آمل بیرون رفتم «وی احتمالاً در حله وفات كرده‌است. احتمال دارد او را بعد مرگش به زادگاه خود آورده‌اند.
متن كتیبه صراحت دارد كه در این گور عارف دیگری كه جد ابوالقاسم پسر ابوالمحاسن رویانی آملی است به خاك سپرده شده‌است نه خود ابوالمحاسن رویانی كه به دست اسماعیلیان كشته شد. همچنین عالم دیگر به نام عزالدین آملی نیز در اینجا مدفون است، و از این رو به سید سه تن مشهور است.
متن كتیبه سنگی قبر بدین شرح است:
«بسم الله الرحمن الرحیم. لا اله الا الله. محمد رسول‌الله الملك لیله العزه لله الحمدلله هذه قبر الامام السعید القاضی القضاه تاج الدین فخرالاسلام. ابوالقاسم بن الامام الشهید فخر الاسلام ابوالمحاسن الرویانی آملی قدس الله الروحه»