قلعه رستم در ۷۰ كیلومتری جنوب غربی شهر زابل قرار دارد و در حال حاضر در اثر عوامل جوی به ویرانه‌ای تبدیل شده است. و چهار برج و دروازهٔ ورودی آن قابل مشاهده است البته اسكلت‌بندی بسیاری از بناهای آن از جمله طاق‌ها و آب‌انبار پابرجاست و احتمال داده می‌شود چهارصد تا پانصد سال پیش متروك گردیده است.علاوه بر عامل مذكور تغییر مسیر رودخانه هیرمند نیز سبب خرابی آن شده است در این قلعه تا كنون كاوش باستان‌شناسی علمی صورت نپذیرفته اما تكه‌های سفال‌های لعابدار و بدون لعاب ریخته شده حكایت از تاریخ طولانی دارد. در حال حاضر نمای خشت و گلی آن و عظمت آن در بیابان منظره‌ای زیبا به‌وجود آورده است كه چشم هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌كند.
سرزمینی كهن، یكی از بكر ترین مناطق كشور كه ناشناخته های بسیاری را در دل خود جای داده است. استانی كه جاذبه های گردشگری تاریخی و طبیعی بسیاری دارد، ولی برخی نقاط آن با محرومیت دست و پنجه نرم می كنند. داریم درباره سیستان و بلوچستان صحبت می كنیم. قصد داریم تا سفری كوتاه به این دیار داشته باشیم و با قلعه ای افسانه ای كه آن را به یكی از شخصیت های معروف كشورمان به نام رستم نسبت داده اند، آشنا شویم.
بنای با شكوه قلعه رستم در سیستان
قلعه رستم سیستان بزرگ ترین و با شكوه ترین قلعه مربوط به دوران اسلامی در كل استان سیستان و بلوچستان است كه متاسفانه چند صباحیست كه به حال خود رها شده است و محافظت به جایی از آن صورت نمی گیرد. هنگامی كه به این قلعه برسید، اولین چیزی كه توجهتان را جلب خواهد كرد، شكوه، عظمت و صلابت آن است. شاید به خاطر همین شكوه و عظمت است كه آن را به پهلوان سیسستانی داستان های ایرانی یعنی رستم نسبت داده اند. در نزدیكی این قلعه تاریخی، چندین محوطه تاریخی مربوط به دوره های پیش از اسلام هم كشف شده اند. چند سكه نقره ساسانی، مربوط به زمان حكومت پوراندخت ساسانی هم در اطراف این بنا یافت شده است.
معماری قلعه رستم سیستان
با وجود گذشت چند صد سال از ساخت قلعه رستم سیستان، این قلعه تاریخی هنوز هم شكوهش را حفظ كرده است. موقعیت استراتژیك منطقه حوض دار سیستان، همچنین آب و هوا و اقلیم این منطقه باعث ساخت قلعه ای مستحكم در آن شده است. قلعه ای كه كاربری های نظامی و مسكونی را برای آن متصور شده اند. بیش ترین مصالحی كه كه در ساخت قلعه رستم به كار برده اند، خشت خام است. بنابراین، می توان آن را در زمره قلعه های خشتی كشور به شمار آورد. در گوشه و كنار این بنا، آثاری از كاربرد گچ هم مشاهده شده است.
سر در ورودی قلعه رستم سیستان در جبهه شرقی آن قرار گرفته است. برج های نگهبانی معروف این قلعه كه دور تا دور آن را فرا گرفته اند، خندق عمیقی كه زمانی دور آن كنده بودند، یخدان قلعه، برخی تاسیسات مسكونی داخل بنا و بخش شاه نشین آن از دیگر عناصر معماری به كار رفته در این بنای تاریخی هستند. عناصری كه از برخی از آن ها ویرانه هایی باقی مانده و برخی نیز هنوز پا بر جا هستند. اگر در آینده نیز محافظت ها از این بنا به همین شكل باشد، شاید شاهد نابودی سایر بناهای بر جای مانده از آن نیز باشیم.
قسمت شاه نشین قلعه رستم سیستان برجسته ترین بخش آن است. این محوطه از یك حیاط نسبتا بزرگ مركزی، ایوان های شمالی و جنوبی آن، اتاق های نشیمن اطراف حیاط، ساختمان شاه نشین و بخش امنیتی تشكیل شده كه در سه طبقه احداث گشته اند. از ویژگی های برجسته شاه نشین قلعه، پنجره های مشبك كاری شده خشتی آن هستند. حدود ۱۴ برج نگهبانی را بر روی حصار چند ضلعی این قلعه تعبیه كرده بودند كه از آن ها تعدادی به طور سالم باقی مانده است. طبق گفته كارشناسان، حصار شمالی قلعه، نقش یك بادشكن را در مقابل بادهای ۱۲۰ روزه این منطقه ایفا می كرده است.
آثار برجای مانده در قلعه
یخدان، عنصر دیگری از معماری این بناست كه درست رو به روی بخش شاه نشین قرار دارد. این بنای مدور حدود ۵۴ متر از سطح زمین ارتفاع دارد. اصطبل چهار پایان را در پشت شاه نشین ساخته اند تا كثیفی های آن به شاه نشین سرایت نكند. در اصطبل قلعه، آخورهایی ردیف شده پشت هم مشاهده می شوند. در حال حاضر، در اثر گذشت زمان بیشتر فضای خندق دور قلعه با خاك پر شده است. این خندق ۷٫۵ متر عرض دارد ولی عمق آن را به دلیل انباشت خاك، تا به حال تخمین نزده اند.
گذشت زمان، عوامل طبیعی و عوامل غیر طبیعی باعث ویران شدن اكثر بناهای قلعه شده است. دروازه ورودی و برج های نگهبانی اطرافش، سالم ترین بخش های قلعه رستم هستند كه آن ها نیز در معرض خطر قرار دارند. علاوه بر دلایل ذكر شده، برخی كارشناسان تغییر مسیر رودخانه هیرمند را هم یكی از دلایل نابودی این قلعه می دانند. تغییر مسیری كه متاسفانه تاثیرات منفی و مخرب زیست محیطی زیادی هم در سیستان و بلوچستان داشته است. آثاری همچون خشك شدن چند تالاب مهم استان. شكوه و عظمت این قلعه و اهمیت بسیار آن از نظر تاریخی، لزوم محافظت از این بنای با شكوه كه مهم ترین بنای اسلامی دیار سیستان هم هست را دو چندان می كند. امیدواریم كه تا دیر نشده است، مسئولان به فكر محافظت و البته مرمت برخی از بناهای قلعه رستم بیفتند و با رونق آن، شاهد رونق بیش از پیش این منطقه و سفر گردشگران بیشتری به سرزمین ناشناخته های كشور یعنی سیستان و بلوچستان باشیم
