سد گمپو فداغ: گوهری در دل كوه های زاگرس
سد گمپو فداغ، نگینی درخشان در دل كوه‌های زاگرس، در استان فارس و در نزدیكی شهر فداغ واقع شده است. این سد با معماری منحصر به فرد خود، نه تنها به عنوان منبع تامین آب شرب و كشاورزی منطقه شناخته می‌شود، بلكه به عنوان یكی از جاذبه‌های گردشگری طبیعی و تفریحی استان فارس نیز مورد توجه قرار می‌گیرد.
این سد تاریخی، در قسمت شمالی بخش بیرم و ۵ كیلومتری جنوب شرقی آبادی محمد زینا ، در تنگه ای معروف به گولی گمپو واقع گردیده است.
در ۳ كیلومتری جنوب فداغ سد گمپو، كه با توجه به سایر آثار به نظر می رسد از آثار دوران ساسانیان باشد، بر روی رودخانه ای فصلی بنا شده است.
آب حاصل از بارش باران بر ارتفاعات این محدوده ، از دامنه ها سرازیر شده و بعد از پیوستن و گذشتن از تنگه گمپو، به دشت وارد می شود. سد گمپو در دهانه تنگه و برای جمع آوری و استفاده بهینه از این آب ساخته شده است.
ارتفاع تاج سد، حدود۲۵ متر ،عرض آن۲۰ متر وضخامت سد۶ متر می‌باشد.
دیواره سد در نما با سنگهای تراشیده به اشكال منظم و با استفاده از ملات آهكی، بدون استفاده از بستهای فلزی و در میانه ، با قطعات سنگ لاشه و قلوه و ملات آهكی یا ساروج ساخته شده است. دیواره سد در اصل با لایه‌ای از ملات ساروج مرغوب به ضخامت ۲ سانتیمتر اندود می شده كه امروزه قطعاتی از این اندود باقی مانده است.
در میانه دیواره سد و در ارتفاع های مختلف و با فواصل معین، سه دریچه برای تنظیم مقدار آب مخزن سد و خروج آب تعبیه كرده اند. دهانه خروجی این دریچه ها ۱۲۰×۶۰ سانتیمتر وسعت دارد.
این دریچه ها در حال حاضر از جهت سر آب با چیدن سنگهایی مسدود شده، اما از جهت پایاب باز است. برج آبگیر سد كه در قسمت پایاب سد قرار دارد، به طرز جالبی در ارتفاع ۸ متری دیواره سد، بر روی صخره طبیعی و پیش آمده كوه نشسته و از سطح دیواره به صورت نیمدایره، برجستگی پیدا كرده است.
آب مخزن سد از طریق دریچه ها و برج آبگیر در مجرایی كه در دامنه صخره ای كوه كنده شده وارد و راهی قسمت پایین دست می‌شده است. چنین شیوه ای مانع از آسیب رساندن جریان خروجی به دیواره سد می شود.
این شیوه آبگیری، در كنار پوشیده و محصور بودن دیواره سد در میانه تنگه ، از دلایل ماندگاری خوب و دراز مدت سد به شمار می آید. در فاصله ۳۰۰ متری جنوب و بالادست سد گمپو ، بقایای دیواره دیگری باقی مانده كه از نظر مصالح مورد استفاده و شیوه ساخت، از كیفیت نازلی برخوردار است.
این دیواره می‌تواند مربوط به یك سد قدیمی باشد یا برای كنترل شدت جریان آبهای ورودی به دریاچه سد اصلی، كاربرد داشته است.
دیواره سد گمپو با نمونه های دوره ساسانی در ایگ اصطهبانات و ایزدخواست شباهت دارد. همچنین در این منطقه ، علاوه بر بقایای سفالینه های دوره ساسانی ، قلعه های ساسانی دیده بان و میمون دژ قرار گرفته اند كه به همین رو، ساسانی بودن دیواره محتمل تر می نماید.
در پایین دشت سد، چشمه‌ای واقع شده، كه آب آن برای درمان بیماریهای پوستی و روماتیسم مفید است.
روایت اهالی فداغ از سرگذشت سد گمپو :
در بین اهالی فداغ این روایت است كه سالها بعد از بنای این سد، شخصی به نام عالی سیاه با ریختن اسید بسیار قوی ، این سد را شكست كه در نتیجه آب آن به سمت فداغ سرازیر شده و باعث نابودی مزارع و باغهای فداغ و قرای همجوار گشت.
مردم فداغ كه از این موضوع مطلع می گردند، او را تعقیب كرده و در نزدیكی سد میگیرند و با سنگ و چماق او را از پای در آورده و در همانجا دفنش می كنند، كه هم اكنون قبرش نزدیك آب انباری در قسمت پایین سد وجود دارد كه از قدیم مرسوم بوده كسانیكه به این مكان می آیند سنگی را به نیت تنفر و انزجار از این شخص به قبرش میزنند، بگونه ای كه اكنون این قبر به تلی از سنگ تبدیل گردیده است .
این بنا در تاریخ ۹/۱/۱۳۷۸ با شماره ۲۲۸۸ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده استجاری شده از این چشمه ها در پایین سد در گودالهایی جمع میشوند، بگونه ای كه مردم فداغ در گذشته و حال برای درمان دردهایی از قبیل دردهای مفصلی ، سردرد ، روماتیسم و بیماریهای پوستی به این چشمه مراجعه كرده و در آن آب می نشستند یا شنا میكردند وخیلی سریع درد آنها تسكین پیدا می كرد. لذا علاقمندان در صورت تمایل می توانند از خواص آبهای این منطقه در جهت تسكین یا درمان بعضی بیماریها استفاده لازم بعمل آورند.
