یكی از مهمترین آثار تاریخی كه در استان خوزستان مانند مانند جواهری درخشان جلوه‌گری می‌كند شهر چغامیش است. شهری كه با چرخیدن در آن می‌توان به طور ملموس و بدون راهنما قدمت آن را تخمین زد. این شهر تاریخی و كهن از جمله نقاطی است كه پیش از دورانی بنا شد كه هنوز خط اختراع نشده بود و بر اساس تخمین كارشناسان حوزه میراث فرهنگی و تاریخ شناسان قدمت این شهر ۵۰ قرن قبل از میلاد برمی‌گردد. این شهر در شهرستان دزفول سرزمین تفرجگاه‌ها آبی خوزستان قرار دارد و نامش نیز برگرفته از تپه‌هایی باستانی است كه در این شهر وجود دارد. این تپه‌های باستانی گنجینه‌ای كامل از اطلاعات متعلق به دوران هفتمین هزاره پیش از میلاد تا زمان شكوفائی و آغاز تمدن شوش بوده به همین علت چغامیش و تپه‌های زیبای این شهر سوژه‌ای بكر و دست نخورده برای كاوشگران، باستان شناسان و مورخان است.
وجود تپه‌های باستانی در میان دو رودخانه دز و كارون نشان می‌دهد كه این منطقه روزگاری سكونتگاه مردمانی بوده كه به كار كشاورزی مشغول بودند در واقع می‌توان چغامیش را نخستین مركز در ایران دانست زیرا خط برای نخستین بار در این منطقه اختراع شد. در تپه‌های موجود در شهر آثار یك شهر باستانی ساخته شده از خشت‌های پخته متعلق به عصر پیدایش خط مشاهده شده است.هلن كانتور یكی از كاوشگران خارجی است كه به چغامیش عنوان ” شهری از سپیده دم تاریخ ” را داد و درباره این شهر گفته است كه در تپه‌های چغامیش واقعیت‌های نهفته است كه از هفتمین هزاره پیش تا زمان آغاز تمدن شوش را نشان می‌دهد.در كاوش‌هایی كه توسط باستان شناسان در منطقه انجام شد اسنادی كهنه و قدیمی از جمله سند دریانوردی، قدیمی‌ترین سند موسیقی، مهمترین مركز كتابت و شهرنشینی بشر كشف شد كه ارزش و اهمیت این شهر باستانی را چند برابر كرد و منطقه را به عنوان یكی از نقاط مهم و زیبا برای گردشگران داخلی و خارجی تبدیل شده است.
فرهنگ مردمان چغامیش
مردمان چغامیش اگرچه از مردمان بین النهرین مجزا نبوده اند ولی دارای فرهنگ خاص خود بوده اند با ویژگی ایرانی و وابسته به ایران جنوب شرقی (دشت پرسپولیس و پاسارگاد) و تمدن پیش از خط بدست كسانی به آنجا برده شده كه بر روی خرابه های شهرهای پیش از تاریخ زندگی می كرده اند و بخصوص با فرهنگهای پیشین خود تفاوت داشته است و این تمدن بوده كه در همان دوران در بین النهرین سفلی وجود داشته است. بدین ترتیب با آثار بدست آمده از چغامیش دلایلی بدست می دهد كه دشت شوش بخش تفكیك ناپذیر (لاینفك) تمدن پیش از بوجود آمدن و اختراع خط بوده است به اینكه به سادگی بدست آمده و مختصات فرهنگی خود را از دیگران گرفته باشند. در میان آثار فراوان و مختلف دوران پیش از پیدایش خط (مشك) عنصر تازه ای است میان هنر تصویری و نگارش ابتدایی شكل آن همانند علامت تصویری است كه از پیش در فرهنگ سومری به معنای (شیر) بوده است ولی پس از كشف این تصویر رابطه (مشك و شیر) مشخص نبوده است و این نمونه های هنری سند نخستین دستاوردهای جهانی داشته اند. بخش بزرگی از مهرهای بدست آمده در چغامیش موضوعهای نظامی را نشان
می دهد و این صحنه ها كه تا به امروز در هیچ جا مانند ندارد گروهی از مردان را نشان می دهد كه گامهای فشرده راه می روند و بنظر می رسد یك واحد نظامی آزموده و انضباطی است. مارس و مادام ژان دیولافوا در اثر تاریخی خود (ایران كلده و شوش) می نویسد: هنر معماری و كاوشگریهای زیبا و موزون و طاقها از ایران به سایر كشورها انتقال یافته است. میس كنتر كه جزء هیات عملیات حفاری و باستان شناس بوده است درباره كاوشهای چغامیش تحت عنوان شهری در سپیده دم تاریخ در تهران یك سخنرانی ایراد نمود كه خلاصه سخنانش در روزنامه های خبری صبح روز یكشنبه (۲۲/۷/۵۱) چاپ گردید. این دوشیزه آمریكایی كه شاید امروز در سن بیش از ۷۰ سالگی در شیكاگو دوران بازنشستگی را می گذراند می گوید: این تپه (چغامیش) گنجینه كاملی است. در این تپه این واقعیت نهفته است كه از هفتمین هزاره پیش از عصر جدید تا شكوفایی كامل تمدن شوش فرهنگهایی در این منطقه بی ئقفه جانشین یكدیگر بوده اند. از قاعده تا رأس این تپه ۱۵ لایه روی هم قرار گرفته است. بر خاك زرین آثاری از فرهنگ و تمدن و مدنیت در ۹ هزار سال پیش به چشم می خورد این انسانها چگونه می زیسته اند و درباره اینان نمی توان گفت عیلامی بوده اند مردم این شهر كوچك ۷ هزار سال قبل از میلاد از كشاورزی و دامپروری گذران می كردند.
