قلعه بیرجند

قلعه بیرجند كه با نام‌های قلعه ته ده و پایین شهر نیز شناخته می‌شود، بزرگترین و قدیمی‌ترین بنای تاریخی بیرجند به شمار می‌رود

این قلعه كه از جمله نقاط گردشگری بیرجند و استان خراسان جنوبی است، بر فراز بلندترین نقطه غربی تپه ماهورهای شهر بیرجند قرار دارد.

این قلعه با وسعتی بالغ بر ۳۰۰۰ مترمربع در دوره صفویه ساخته شده و در واقع هسته اولیه شهر بیرجند محسوب می‌شود.

البته برخی نیز بنای این قلعه را به پیش از آن دوره نسبت می‌دهند. قلعه بیرجند از خشت و گل و چینه ساخته شده و از دوره صفویه تا قاجاریه مردم این شهر را در مقابل تهاجم دشمنان به ویژه تركمن‌ها و ازبك‌ها محافظت می‌كرده است.

قلعه بیرجند در دوره قاجاریه به طور كامل بازسازی و مورد استفاده قرار گرفت. با توجه به شواهد موجود به وسیله نقب های زیرزمینی به نقاط مهم شهر مثل ارگ بهارستان، ارگ كلاه فرنگی و قنات قصبه مرتبط بوده است.

این قلعه دارای ۷ برج بوده كه شش برج از آن باقی مانده است. مرمت این بنا در سال ۱۳۷۸ به وسیله شهرداری بیرجند شروع شد.

در روزگاران گذشته در بیرجند دو قلعه معتبر و چندین ارگ و ساختمان بزرگ وجود داشته كه در آغاز سده چهاردهم خورشیدی آثاری از آن دو قلعه و نیز تعدادی ارگ و ساختمان بزرگ باقی است.

قلعه عظیم و قدیمی پایین شهر بیرجند یك قلعه كوهستانی از نوع نظامی می‌باشد. این قلعه نه جای سكونت بلكه مكانی برای انجام وظیفه نگهبانان بوده و ساكنان این قلعه نگهبانانی بودند كه وظیفه آن ها رساندن اخبار، تأمین امنیت و حفاظت بود.

در این قلعه انبارهای آب و آذوقه پیوسته نگهداری می‌شد تا در مواقع حملات دشمن یا هجوم های سراسری، ساكنان شهر، تجار، پیشه وران، افراد مهم، فرماندهان با خانواده‌های خود و دارایی هایی منقول از طریق نقب‌هایی كه تعبیه شده بود، به قلعه پناه برند.

این نقب‌ها از قلعه به خانه اشراف و افراد حكومتی، همچنین مركز محلات (از جمله محله سرو) و مسیرهای متعددی همچون ارگ بهارستان، ارگ كلاه فرنگی را شامل می‌شد.

بنای قلعه را برج‌هایی دو طبقه در چهار طرف با حصار اصلی در میان گرفته بر فراز این برج‌ها كه به شكل استوانه هستند.

روزنه‌هایی ایجاد شده كه كاربرد آن دیدبانی برای دفاع از قلعه و ساكنان شهر می‌باشد و محل امنی برای تیراندازی و ضربه زدن به دشمن محسوب می‌شده، دیوار بنا با فرم آمده آن همچنین ضخامت آن امكان دیدبانی را بر فراز حصار به نگهبان بهتر می‌دهد.

این قلعه دارای دو در ورودی است كه یكی از آنها در ضلع شمالی و دیگری در ضلع غربی قرار دارد.