بنای تاریخی-مذهبی موسوم به گنبد خشتی در یكی از گذرگاهای قدیمی مشهد منشعب از میدان طبرسی به نام چهار سوق نوغان قرار دارد . این بنا مدفن (سلطان غیاث الدین محمد)از سادات مشهور موسوی شهر مشهد است كه نسب شریفش با هفده واسطه با امام موسی بن جعفر (ع)می رسد.بر روی سنگ مزارش این چنین كتیبه شده :(( مرتضی،اعظم سلطان النقباء،غیاث الدنیا و الدین،امیر سلطان محمد بن سلطان النقباء بدر المله والدین طاهر…)) و در ادامه تاریخ وفاتش ماه رمضان المبارك سال ۸۳۲ه.ق آمده است.
جایگاه اجداد وی بسیار متعالی واشخاص ذی نفوذی بوده اند به نحوی كه در سده پنجم تا نهم هجری اداره اصلی حرم حضرت رضا را به عهده داشتندبه همین علت نام آنها بر روی اغلب اشیای تاریخی آستان قدس رضوی مانند كاشی های سنجری،سنگاب خوارزمشاهی،در مسجد بالا سر كتیبه شده است.ایشان در قرون هفتم تا نهم هجری نقیب سادات شهر مشهد ودر سده نهم تا یازدهم هجری از جمله بزرگان این شهر بوده اند.گویا بنایی كه بر مزار وی ساخته ساخته شده همزمان با وفاتش در زمان سلطنت شاهرخ تیموری بوده است.بنابراین قدیمی ترین بنای مشهد پس از حرم مطهر برجای مانده از سادات موسوی است.وجه تسمیه بنا به گنبد خشتی نیز به دلیل آجری یا خشتی بودن ان بوده است فضای ورودی بنا از ضلع جنوبی آن وارد رواقی چهار ضلعی می شودوسپس به محوطه اصلی،با چهار شاه نشین منتهی میگردد.در زمان احداث بنا(سوره ملك) با خط خوش ثلث در زیر پوشش داخلی،كتیبه شده،لبه های چهار ایوان نیز باسوره واقعه به قلم شیوای ریحان آراسته گردیده است . بنابر شواهد،گنبد خشتی در زمان قاجار مرمت و فضای داخلی ان با نقاشی و كتیبه مزین شده است.
بنای تاریخی- مذهبی گنبد خشتی واقع در شهر مشهد، مزار سلطان محمد از نوه های امام موسی بن جعفر (ع) می باشد كه با هجده واسطه به حضرت سجاد (ع) می رسد. البته برخی نقل كرده اند كه وی امامزاده نبوده و فقط یكی از اطباء سپاه در زمان هارون الرشید بوده كه در راه مرو در گذشته و در این نقطه ( شهر تاریخی نوغان ) ، دفن شده است.
اجداد وی بسیار متعالی و اشخاص ذی نفوذی بوده اند به گونه ای كه در سده پنجم تا نهم هجری، اداره اصلی حرم امام رضا (ع) را به عهده داشتند ، به همین علت نام آنها بر روی اغلب اشیای تاریخی آستان قدس رضوی مانند كاشی های سنجری، سنگاب خوارزمشاهی و در مسجد بالا سر ، كتیبه شده است .
بنا بر شواهد، معماری گنبد خشتی مربوط به دوره تیموری است و در دوران صفوی و قاجار این بنا بازسازی و تزیین و نقاشی های آن انجام پذیرفته است. قدمت این بنا حدود ۶۰۰ سال تخمین زده شده است.گرچه بنیان اولیه این بنا مربوط به دوران تیموری است ، اما گنبد خشتی و بقعه آن در دوران شاه عباس از خشت ساده، بدون كاشی كاری و بدون گلدسته ساخته شده است.
قدمت این بنا حدود ۶۰۰ سال تخمین زده شده است
این بقعه از نظر معماری مشتمل بر دو بخش مهم پیوسته است كه شامل فضای زیر گنبد به صورت چهار شاه نشین و هشت ورودی می باشد. به دلیل برخورداری از گنبدی خشتی، این مكان به این نام معروف شده است. سبك ساختمان ، به بناهای دوره تیموری شبیه بوده و ساقه گنبد چندی پیش به كاشی و سوره توحید مزین شد ، اما پس از آن آجر پوش گردید.برای ورود به مقبره كه از سطح زمین پایین تر است باید از دالانی مسقف و به ارتفاع چهار متر عبور نمود. طول دالان ۴.۷ متر بوده كه به محوطه ضریح ختم می شود، كه این محوطه ۹.۵ در ۷ متر با سقفی بلند و به ارتفاع ۱۲ متر وسعت دارد.به دلیل برخورداری از گنبدی خشتی، این مكان به این نام معروف شده است.
طول ضریح ۲ متر، عرض ۱.۸ متر و ارتفاع آن ۲.۷ متر بوده و از آهن ساخته شده است. سلطان محمد از سادات معروف مشهد به شمار می آمد. بر روی سنگ مزار او نوشته شده: مرتضی، اعظم سلطان النقباء، غیاث الدنیا والدین، امیر سلطان محمد بن سلطان النقباء بدرالمله والدین طاهر… و در انتها تاریخ وفاتش كه در ماه رمضان سال ۸۳۲ هجری قمری بوده ، آمده است.
این بنا دارای دو كتیبه قرآنی است كه مزین به آیاتی از سوره ملك و واقعه می‌باشند كه یكی نمای چهار طاق و دیگری گنبد را از داخل دور می‌زند و گردش زیبایی از اسلیمی طلایی رنگ آنها را در بر گرفته است كه در بخش‌های تخریب شده بازسازی شده‌اند. مرمت اساسی این گنبد توسط مرمت كاران سازمان میراث فرهنگی از سال ۱۳۷۸ هجری شمسی تا سال ۱۳۸۰ هجری شمسی اتمام پذیرفت تا در اختیار بازدید كنندگان و زائران و مردم قرار بگیرد.
این بنای تاریخی در تاریخ ۵ اردیبهشت ۱۳۵۶ به شماره ۶۱۶ در آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. دسترسی به گنبد خشتی، از طریق خیابان طبرسی، نرسیده به میدان طبرسی، بازارچه احسان، كوچه خشتی امكان پذیر است.از آنجایی كه این مكان در نزدیكی حرم مطهر امام رضا (ع) واقع شده است ، مسافران مشهد ، در سفرهای سیاحتی و زیارتی خود ، حتما زیارت و بازدید از این امامزاده را در برنامه سفر خود قرار می دهند .
آدرس: مشهد، خیابان طبرسی، كوچه نوغان، نزدیك فلكه طبرسی
