مختصات و مشخصات
نام مشهور: چارتاقی/ چهارطاقی نیاسر.
محل: صخره‌های ارتفاعات غربی مشرف به شهر نیاسر، ۳۰ كیلومتری غرب كاشان، ۲۵۰ كیلومتری جنوب تهران، استان اصفهان.
مختصات جغرافیایی چارتاقی: ۳۳ درجه و ۵۸٫۲۸ دقیقه شمالی، ۵۱ درجه و ۰۸٫۵۳ دقیقه شرقی (دقت اندازه‌گیری ۰٫۰۱± دقیقه). ارتفاع از سطح دریا ۱۷۶۰ متر (دقت اندازه‌گیری ارتفاع‌ها ۵± متر)، ارتفاع از سطح دشت مجاور ۳۸۰ متر (نقطه منتخب برای شاخص دشت مجاور: تقاطع جاده نیاسر با جاده كاشان- دلیجان با ارتفاع ۱۳۸۰ متر).
شكل بنا: متقارن چهار وجهی با قاعده مربع، چهار پایه با چهار تاق به سبك كلیل پارتی بر روی آنها و گنبدی به واسطه چهار فیلپوش بر روی بنا. چهار روزن به سوی چهار جبهه در بالای بنا و شانزده روزن كوچكتر با فاصله نامساوی در پاكار گنبد (اكنون پُر شده). چهار سوی بنا چشم‌انداز باز بدون هیچگونه دیوار، در یا پنجره.
محور بنا: ۱۱ درجه میل شرقی (دقت اندازه‌گیری ۰٫۵± درجه) نسبت به شمال جغرافیایی/ ستاره قطبی.
اندازه‌های بنا: مساحت ۱۴۲ متر مربع، ارتفاع كلی ۱۰٫۵۰ متر، طول كلی هر ضلع ۱۱٫۹۰ متر (دقت اندازه‌گیری طول‌ها ۲± سانتیمتر)، طول بیرونی پایه‌ها در سطح زمین ۴٫۲۰ متر، فاصله میان پایه‌ها ۳٫۵۰ متر، طول بیرونی پایه‌ها در ارتفاع یك متری از سطح زمین ۳٫۳۵ متر، فاصله میان پایه‌ها ۴٫۳۰ متر، طول بنا در این ارتفاع ۱۱ متر.
نقشه چارتاقی نیاسر
جنس سازه: سنگ‌های رسوبی و متخلل محلی با جرم حجمی ۲٫۱٫ سنگ‌های تراش‌خوردهٔ مكعب مستطیل شكل از ارتفاع ۳ متری به بالا، لاشه‌سنگ‌های بی‌شكل از كف تا ارتفاع ۳ متری. ملات گچ با آمیختهٔ ماسه برای جرز سنگ‌ها و نیز برای اندود نمای بیرونی پایه‌ها تا ارتفاع ۳ متر و نمای داخلی پایه‌ها تا ارتفاع ۴ متر.
قدمت: حدود ۲۰۰۰ سال، دوره پارتی (اشكانی)، به احتمال كمتر از اوایل دوره ساسانی.
چشم‌انداز افق و ناهمواری‌های آن: ناهمواری‌هایی در افق در كمان نقطه طلوع انقلاب تابستانی تا نقطه طلوع انقلاب زمستانی بر اثر كوه‌هایی با ارتفاع ۰٫۵ تا ۲ درجه (دقت اندازه‌گیری ۲۰٪±) و در كمان نقطه غروب انقلاب زمستانی تا نقطه غروب انقلاب تابستانی با ارتفاع ۷ تا ۱۰ درجه از دید ناظر.
یادمان‌های باستانی و سازه‌های دیگر در مجاورت بنا: چشمه طبیعی موسوم به «آب قلعه» یا «چشمه اسكندریه» و درخت چنار نیمه خشكیده با قدمت تقریبی هزار تا دو هزار سال در ۷۰ متری جنوب شرقی. نیایشگاهی ناشناخته بر فراز چشمه (تخریب كامل در چند دهه پیش و ساخت مسجد بجای آن). ساعت آفتابی سنگی در ۲۰۰ متری جنوب شرقی (تخریب كامل در حدود سال ۱۳۷۰). بازمانده‌هایی از دیواری ساده با قدمت نامشخص در فاصله متوسط ۵۰ متری پیرامون بنا و در ارتفاعی پایین‌تر از مسیر پرتوهای خورشید بامدادی و شامگاهی).
اشاره به بنا در متون تاریخی: تاكنون ناشناخته.
وضعیت قانونی: ثبت شده در فهرست آثار ملی با شماره ۳۱۶ در سال ۱۳۱۷ .
نخستین مطالعه و معرفی: در سال ۱۳۱۶ توسط آندره پ. هاردی، معمار همكار كاوشگران موزه لوور در تپه سیلك كاشان (منتشر شده توسط آندره گدار در سه صفحه از كتاب آثار ایران، جلد یكم).
كاربری بنا به نظر هاردی و گدار: علامت راه‌یابی.
كاربری‌های مفروض دیگر: نیایشگاه آیین زروان یا نیایشگاه خورشید/ خانه خورشید (گمان‌های نگارنده)، آتشگاه پیام‌رسانی، آتشكده، بخشی از بنایی بزرگ‌تر، قربانگاه. نبود هیچگونه شواهد متكی بر مطالعات باستان‌شناختی برای این فرضیه‌ها.
وضعیت حفاظتی: بشدت در معرض خطر.
برنامه‌های حفاظتی: هیچ.
خطرات موجود: عملیات انفجار در معدن سنگ در ۱۵۰ متری جنوب غربی. خاكبرداری و زمین‌كاوی با ماشین‌آلات سنگین در فاصله ۲۰ متری. تخریب پایه‌ها برای نصب نورافكن‌های تزئینی، انتقال لوله‌های آبرسانی از فاصله ۵ متری. كوشش برای احداث بنای بلندمرتبه در شرق بنا و در مسیر پرتوهای خورشید بامدادی. رفت و آمد ماشین‌های سنگین حمل سنگ معدن از داخل حریم چارتاقی. آسیب‌های ناشی از بازدیدكنندگان همچون یادگارنویسی و آتش‌افروزی. تجمع برف و یخ بر اثر سنگفرش نسنجیده در اطراف پایه‌ها و فرسایش‌های ناشی از یخبندان و تغییرات دما.
اعتراض به بی‌توجهی و تخریب بنا: دو نامه سرگشاده نگارنده در تیرماه ۱۳۸۴ و دی ماه ۱۳۸۶ . فرستاده شده برای نهادهای ذی‌ربط و منتشر شده در مطبوعات و رسانه‌های گروهی. هر دو نامه بدون هیچگونه پاسخ و ترتیب اثر.
سابقه مرمت و بازسازی: یك بار در سال ۱۳۳۴ توسط اداره كل باستان‌شناسی. شامل مرمت عمومی بنا، ساخت مجدد گنبد فروریخته، احداث سنگفرش در كف و پیرامون بنا، اندود نما تا ارتفاع ۳ متر.
عملیات نگهداری، مرمت، بهسازی و محوطه‌سازی كنونی: هیچ.
نمونه‌های مشابه: حدود پنجاه چارتاقی دیگر در كازرون، محلات، تفرش، كهك، نطنز، دره‌شهر، سراب، بهبهان، فراشبند، یزد و جاهای دیگر. همگی آسیب دیده‌تر از چارتاقی نیاسر.
