كلیسای مسروپ مقدس كه در میدان دهم دی شهر مشهد قرار دارد در سال ۱۹۴۱ میلادی توسط ارامنه ساكن همان شهر بنا گردیده است. پلان كلیسا بازیلیك ستوندار بشكل مستطیل در جهت شرق به غرب است كه محراب آن در قسمت شرقی قرار دارد. بر روی دیوارهای شمالی و جنوبی نورگیرهایی دارد و احتمالا دارای چندین ورودی بوده است كه در حال حاضر مسدود شده اند و تنها یك ورودی در سمت غرب كلیسا باقی است . بنای كلیسا دارای زیرزمینی است با دریچه های متعدد به سمت خارج كه به منظور جلوگیری از نفوذ رطوبت به داخل ساختمان بنا شده است و به همین علت نیز كف كلیسا از سطح محوطه اطراف آن مرتفع تر میباشد وجهت ورود به داخل كلیسا پلكانهایی در جلوی ورودی غربی تعبیه شده است . برج ناقوسخانه بالای این پله ها قرار دارد. سقف كلیسا به جزدر قسمت محراب كه بالای آن گنبد با نورگیرهای متعددی تعبیه شده است با شیروانی پوشانده شده است. در اطراف كلیسا ساختمان های اداری و مدرسه ارامنه مشهد قرار دارد. بعلت كاهش تعداد ارامنه ساكن این شهر این كلیسا فقط در ایام اعید مذهبی ارامنه فعال میباشد.
كلیسای مسروپ مقدس كه مردم مشهد آن را به نام كلیسای میدان ۱۰دی می‌شناسند قدمتی ۷۶ساله دارد كه از ۲۵مرداد ۱۳۸۴ در فهرست آثار تاریخی فرهنگی كشور به ثبت رسیده است. كلیساهایی به همین نام در اراك و رشت هم وجود دارد.۱۲سال است كه این كلیسا در فهرست ملی كشورمان به ثبت رسیده اما تاكنون در حوزه مرمت این بنای تاریخی فعالیتی صورت نگرفته بود. تنها كلیسای ارامنه مشهد در خیابان خمینی (ارگ سابق) در حوالی میدان ۱۰ دی (سوم اسفند سابق) واقع شده است و تنها گنبد سفید و سنگی آن با صلیبی در نوك آن قابل دیدن است.
ساخت كلیسای ارمنیان، در سال ۱۳۱۷شمسی آغاز شد به یاری هاروطونیان و مساعدت های كامیاران در ۱۳۲۰ش به پایان رسید.
هیئت نمایندگان ارمنیان مشهد در ۳۰ مرداد ۱۳۲۳ش خرید قطعه زمینی را در جنب خندق شهر از شهرداری مشهد درخواست كرد. آرمناك گِوُركیان، رئیس هیئت كلیسای ارمنیان، پس از سه سال نامه نگاری توانست ۲۲۳ متر زمین را با اجازۀ وزارت كشور به منظور ساخت بنای مسكونی برای خادمان كلیسای ارمنیان از شهرداری مشهد خریداری كند. آرمناك سانطوریانس، رئیس و خاچیك سافاریان، منشی هیئت ارمنیان مشهد، پس از خرید زمین در ۱۳۲۷ش و ثبت آن در دفترخانۀ شمارۀ ۶، در ۱۷ مهر ۱۳۳۳ش، درخواست سند كردند.
زیربنای ساختمان كلیسا حدود ۳۰۰متر مربع است كه بر روی آن دو گنبد قرار دارد كه در راس هر دوی این مخروط‌ها صلیب قرار گرفته است و از ویژگی‌های بارز و منحصر به فرد این ساختمان به شمار می‌رود. گنبد بزرگتر در وسط ساختمان قرار دارد و صلیب نصب شده در بالای آن از جنس آهن است؛ در حاشیه زیر گنبد ردیفی از كاشی‌های سفید رنگ قرار دارد كه منقش به گلی سبزرنگ است.گنبدی مخروطی شكل نیز در بالای فضای ورودی كلیسا قرار دارد كه لایه بیرونی آن همانند سقف شیروانی است.. در بالای در ورودی كلیسا، كه در سمت غرب واقع شده، ناقوسی نصب كرده‌اند و مطالبی به زبان ارمنی بر آن حك شده‌است. ناقوس این كلیسا از اصفهان به مشهد آورده شده است چون ارمنیان مشهد تابع خلیفه گری اصفهان بودند.
نخستین كلیسای ارامنه مشهد تا دهه۷۰شمسی فعال بود، اما با مهاجرت ارامنه از مشهد، اواخر دهه ۷۰ آخرین كشیش هم از اینجا رفت. بعد از آن مراسم مناسبتی توسط كشیش‌های غیرمقیم برگزار می‌شد.به عبارتی تا چند سال بعد از انقلاب این كلیسا فعال بود اما به دلیل مهاجرت ارامنه از مشهد به تبریز، تهران و اصفهان این كلیسا دیگر فعالیتی ندارد مگر مراسمات خیلی خاص كه ارامنه به مشهد می آیند آن هم به صورت تك نفره و یا خانوادگی مراسمات مذهبی خود را به جا می آورند و می‌روند اما هیچ گونه مراسم گروهی در این مكان دیگر برگزار نمی‌شود.
مدرسه ارامنه‌ای كه همجوار با كلیسا است نیز بعد از مهاجرت ارامنه تعطیل شد و امروز تنها بقایایی از بنای آن باقی مانده است و رو به تخریب است.بنای كلیسا دارای زیرزمینی است با دریچه های متعدد به سمت خارج كه به منظور جلوگیری از نفوذ رطوبت به داخل ساختمان بنا شده است.
در قسمتی از حیاط كلیسا كتابخانه‌ای قدیمی واقع شده است كه بیش از هزار جلد كتاب به زبان ارمنی و روسی دارد. این كتابخانه در سال ۱۹۶۱ ساخته شده است، ولی كتاب‌های آن با توجه به رطوبتی كه كف و دیوارها را فرا گرفته، روبه نابودی است.گنبدی مخروطی شكل نیز در بالای فضای ورودی كلیسا قرار دارد كه لایه بیرونی آن همانند سقف شیروانی است. همچنین كتیبه‌ای سنگی در بالای درب ورودی به سالن كلیسا نصب شده است كه متن آن به زبان ارمنی است و در زیر آن تاریخ تاسیس كلیسا ثبت شده است.
مكانی در داخل كلیسا قرار دارد كه حكم سن را دارد و مراسم مذهبی در بالای آن اجرا می‌شده است طبقه دوم كلیسای “ده دی” مشهد مشابه فضای طبقه پایین است.
پیش تر شهرام شهریار، فعال میراث فرهنگی درباره ارامنه مشهد توضیح داده است:« براساس آماری كه در گاهنامه ای موجود در كلیسای آمناپركیچ جلفای نو اصفهان نگهداری می شود جمعیت ارمنیان در بندر گز، شاهرود، سبزه وار، نیشابور و مشهد به ترتیب چهل، هفت، ده، چهارده و هشتاد و چهار خانوار بوده است. مطابق برخی منابع، در ۱۹۶۵م ۵۱ خانوار ارمنی در مشهد اقامت داشته اند و مطابق آمار ۱۹۶۶م، ۳۲۰ ارمنی در مشهد و ۵۲۱ ارمنی در كل استان خراسان ساكن بوده اند.»
برای نخستین بار نادرشاه افشار تعدادی از خانوارهای ارامنه و یهودی را به مشهد كوچ داد و آنها را در محله عیدگاه و بیرون از آن ساكن كرد و از آنجایی كه خراسان با كشورهای آسیای میانه مرز مشترك داشت و پلی ارتباطی بین این كشور‌ها محسوب می‌شد، تجار و صنعتگران مسیحی بسیاری از ایروان، قراباغ، نخجوان، تركمنستان و روسیه به این منطقه مهاجرت كردند. رفته رفته مهاجران ارمنی از اواخر قرن نوزدهم میلادی و در زمان حكومت قاجار از مرز باجگیران و درگز وارد این استان شدند و سپس در شهرهای مشهد، قوچان، نیشابور، شیروان، سبزوار، بجنورد و درگز اقامت گزیدند. بعدها تجار ارمنی از مناطق دیگر ایران مانند آذربایجان و اصفهان نیز به این استان نقل مكان كردند و به كارهای تجاری و صنعتی از جمله جواهر سازی و زرگری، امور سینمایی، خیاطی و… مشغول شدند. اكثر كارخانجات ارمنیان كارخانه‌های تصفیۀ پنبه، تولید الكل صنعتی و پزشكی، قیرسازی و نخ‌ریسی بود.
مهم ترین عرصۀ فعالیت ارمنیان مشهد تئاتر و سینما بود و بعد از روس ها، اولین گروه جمعیتی بودند كه به طور منسجم و منظم در این زمینه فعالیت كردند.ارمنیان در تأسیس شركت برق مشهد نیز نقش فراوانی داشتند. پس از مذاكرات مختلف بین كارخانه های تولید برق مشهد در ۱۳۱۶ش و تركیب آنها شركت برق مشهد شكل گرفت. در پی آن، مالكم هاروطونیان به سمت هیئت مدیره و هاروطونیان به سمت مدیر عامل شركت انتخاب شدند.
نخستین كارخانۀ نخ ریسی خراسان متعلق به هاروطونیان در ۱۳۱۲ش با خرید ماشین آلات از آلمان تأسیس شد. براساس مقاله علی و سمانه مختاری:«در میان ارمنیان مشهد، فقیر وجود نداشت و آنان اولین مغازه داران سبك جدید در مشهد بودند. از جملۀ این مغازه ها مغازۀ یروانت (یرواند) بود كه تقریباً همه چیز داشت، وسایل عتیقه، رادیو و تلویزیون كه تازه وارد مشهد شده بود.
چلوكبابی امید، در خیابان ارگ؛ مغازه دماوند، متعلق به گاسپاریان؛ و مغازۀ بادریان از دیگر مغازه هایی بودند كه كالاهای لوكس و جدیدی مانند تن ماهی، ساردین و قهوه می فروختند. نخستین بار آنها خوراكی های جدیدی مانند كالباس را به مشهد آوردند. بیشتر مغازه های ارمنیان در محدودۀ ارگ بود. اغذیه فروشی های مشهد نیز بیشتر در كوچۀ ارگ و در دست ارمنیان قرار داشت. از مهم ترین این مغازه ها، »كه در سال های پس از انقلاب نیز به فعالیت خود ادامه دادند، مغازۀ آراماییس ساركسیان در میدان ۱۰دی و مغازۀ تیگران برزائیان در مقابل باغ ملی بود.»
حال در حالی این كلیسا به دلیل مهاجرت ارامنه از مشهد رونق سابق را ندارد كه ۱۱ تیرماه ۹۶ وفا ثابتی مدیر پایگاه میراث فرهنگی بافت تاریخی ثامن مشهد اعلام كرد با مشاركت ارامنه مشهد ۱۲۰ میلیون تومان اعتبار به منظور مرمت و بازسازی كلیسای ده دی مشهد در نظر گرفته شده است.
مرمت بام و محوطه داخلی كلیسا، مرمت جداره های مشرف به میدان، كف سازی، استحكام بخشی بنا از جمله مواردی است كه آغاز شده است.
