یكی از آثار چالب دوره سلجوقی در اصفهان، مناره چهل دختران است كه با تزیینات آجری و كتیبه های كوفی آراسته شده است. مناره چهل دختران را “ابوالفتح نُحوجی” در سال ۵۰۱ هجری قمری بنا كرده است. نهوج از توابع اردستان و سال ۵۰۱ مقارن با سومین سال پادشاهی سلطان محمد بن ملكشاه سلجوقی است كه در آن زمان، اصفهان پایتخت سلسله سلجوقی بوده است.
مناره چهل دختران كه به اعتقاد برخی مورخین، پنجمین مناره قدیمی ایران است، در منطقه كلیمیان اصفهان واقع شده است. همچنین این مناره در محله جوبار اصفهان قرار دارد.
مناره چهل دختران رفیع كه از آجر ساخته شده میله ای مدور به ارتفاع ۲۴ متر است كه با پایه جمعاً ۲۹ متر ارتفاع دارد. اولین كتیبه كه به خط كوفی است شامل آیات ۲، ۳ و ۴ از سوره طه است. كتیبه دیگر كه به خط نسخ است، شامل عبارات مذهبی است كه قسمت هائی از آن محو شده است. سومین قسمت كه به خط كوفی است تاریخ ۵۰۱ هجری را برخود دارد. اكثر پژوهشگران ارزش اصلی كتیبه‌های این‌مناره را در خط نسخ آن می دانند چرا كه این ویژگی منار چهل دختران را منحصر بفرد كرده است.
منار چهل دختران اصفهان كه به منار گارلند نیز معروف است ایمن و استوار ایستاده است، آسمان خراشی قدیمی كه هنوز هم نفس می‌كشد در محله جویباره، محله‌ای كه زمانی در راس حكومت سلجوقیان بوده نیز از آوازه خوبی برخوردار است.
منار چهل دختران سقوط نمی‌كند
این نگرانی تا جایی بود كه افراد از ریزش و سقوط این منار بر روی منازل خود ترس و واهمه داشتند، این نگرانی را معاون میراث فرهنگی اصفهان تسكین داد و گفت مسئله‌ای برای نگرانی نیست.
معاون میراث فرهنگی اصفهان به تسنیم گفت: منار چهل دختران اصفهان هیچ مشكلی ندارد و مرمت شده اند؛ از نظر تخصصی هیچ مشكلی ندارد و مرتب پایش می‌شوند؛ ممكن است از نظر مردم وقتی آن را یا یك اثر تاریخی را ببینند احساس كنند مورد آسیب بوده اما از نظر ما هیچ مشكلی ندارد این منارها هزاران سال عمر می‌كنند
طاهری افزود: منار چهل دختران اصفهان هیچ مشكلی ندارد و مرمت شده اند؛ از نظر تخصصی هیچ مشكلی ندارد و مرتب پایش می‌شوند.
وی بیان كرد: ممكن است از نظر مردم وقتی آن را یا یك اثر تاریخی را ببینند احساس كنند مورد آسیب بوده اما از نظر ما هیچ مشكلی ندارد این منارها هزاران سال عمر می‌كنند، مصالح به كار برده شده در این منارهای به دلیل طولانی مدت آنها دارای ارزش است.
آسمان‌خراش‌های قدیمی هنوز هم نفس می‌كشند
منارهای اصفهان كه روزگاری بسیار دور حكم آسمان‌خراش‌های این مرز و بوم را داشته حالا در گوشه‌ها و محله‌هایی كه آنها نیز محل استقرار دولت‌های زمان خود بودند هنوز هم خودنمایی می‌كنند.
منارهایی كه هر كدام داستان خود را دارند و این سبب شده كه هر كدام به فراخود داستانی كه در قلب خود دارند نام خاصی بر پیشانی آنها نهاده شود.
منار كه از لغت نارمی‌آید پیش از اسلام محلی برای روشن كردن آتش و به عنوان راهنمای مسافران بوده است پس از اسلام به دلیلی بلندی آن محلی برای اذان‌گویی شده و به این شكل تغییر كاركرد داده است.
در محله‌های شهر اصفهان منارهایی بسیاری وجود دارد كه هر كدام تاریخی و پیشینه خاص خود را دارند كه البته از معماری منحصر به فرد به فراخور زمان خود ساخته شده‌اند.
چهل دختران یا گارلند؟
در این میان منار چهل دختران اصفهان كه در محله جویباره، محله‌ای كه زمانی در راس حكومت سلوجقیان بوده نیز از آوازه خوبی برخوردار است منارهای كه نام گارلند را نیز با خود به همراه دارد و حال اینكه چرا این منار به نام گارلند را با خود دارد یك دلیل دارد كه به گفته ساكنین محلی و قدیمی این منطقه، یك مسیحی در یكی از خانه‌های مجاور این مناره كه یكی از مبلغین انگلیسی پروتستان مذهب به نام گارلند (J.L.Garland) سكونت داشته و كار رسمی او تبلیغ یهودیان اصفهان به آئین مسیحیت بوده است. وی زبان فارسی را بخوبی صحبت می‌كرده و مدت مدیدی در این محل ساكن بوده است و بر اثر تبلیغ او عده‌ای یهودی مسیحی شده‌اند.
اینكه چرا نام این منار چهل دختران است حرف و نقل‌های بسیاری زده شده است اگر چه این نام را در بسیاری از بخش‌های كشور كه در قالب زیارتگاه و تكیه بوده زیاد شنیده‌ایم اینكه چهل دختر در فرهنگ دینی ما نقشی پر رنگ داشته و مشخص می‌شود پیشینیان اعتقاد خاصی داشته‌اند اما در این بین برخی اعداد در فرهنگ ما مهم هستند.
اعداد ۷ و ۱۴ و ۴۰ از جمله اعدادی هستند كه هر كدام برای خود اسراری دارند، اما محلی‌های جویباره می‌گویند این منار در قدیم دختران دم بخت از مراجعین این منار بوده‌اند به گونه‌ای كه هر دختری كه قصد داشته بخت آن باز شود در پله‌های این منار گردو شكسته و با كشمش به عابران می‌داده و با این كار بخت آنها باز می‌شده است.
به گفته كارشناسان این مناره در حدود ۲۱ متر ارتفاع كه بخشی از نوك مناره از بین رفته و مورد فرسایش قرار گرفته است در ضمن پنجره بزرگی در بالای منار و در بخش دوم بدنه آن رو به سمت جنوب قرار دارد كه دهانه این پنجره به شكل مربع مستطیل است و قسمت بالای آن از چوب و در طرفینش ستون‌های گرد كوچكی است كه نیمی از آنها در داخل دیوار مناره قرار دارد.
در این مناره كتیبه‌ای از خط كوفی آجری برجسته بر زمینه آجری پنج آیه نخست سوره طه بشرح زیر است :
” بسم الله الرحمن الرحیم * طه * ما انزلنا علیك القرآن لتشقی * الا تذكره لمن یخشی * تنزیلا ممن خلق الارض و السموات العلی * الرحمن علی العرش استوی ” این كتیبه كه به فراخور زمان خود ایجاد شده به عنوان یك شاهكار هنری شناخته شده است و اغلب پژوهشگران ارزش این منار را بیشتر به كتیبه آن نسبت می‌دهند، این مناره را “ابوالفتح نُحوجی” در سال ۵۰۱ هجری قمری بنا كرده است.
منارهای اصفهان جزئی از میراث به یادگار مانده از نیاكان ایران زمین است، بناهایی كه خود به تنهایی به دلیل سبك معماری و مصالحی كه در آن ساخته شده می‌تواند به عنوان یك جاذبه تاریخی از آن یاد كرد، جاذبه‌ای كه دیده نشده و در میان گرد و غبار تاریخ مانده است.
تزئینات مناره چهل دختران:
تزئینات این مناره آجری است و به سه كتیبه مزین است كه دو تای آن به خط كوفی و یكی به خط نسخ است، مناره چهل دختران در محله جوباره قرار گرفته است.
این مناره رفیع كه از آجر ساخته شده میله ای مدور به ارتفاع ۲۴ متر است كه با پایه جمعاً ۲۹ متر ارتفاع دارد. اولین كتیبه كه به خط كوفی است شامل آیات ۲، ۳ و ۴ از سوره طه است. كتیبه دیگر كه به خط نسخ است، شامل عبارات مذهبی است كه قسمت هائی از آن محو شده است. سومین قسمت كه به خط كوفی است تاریخ ۵۰۱ هجری را برخود دارد. اكثر پژوهشگران ارزش اصلی كتیبه های این مناره را در خط نسخ آن می دانند چرا كه این ویژگی منار چهل دختران را منحصر بفرد كرده است.
در كتیبه نام واقف آن ابی الفتح نهوجی است و سال ساخت آن نیز ۵۰۱ ه.ق است. این كتیبه به خط عربی و در ۶ سطر است. بد نیست بدانیم این مناره از دارایی سپهسالار آبی الفتح نهو جی به دلیل نزدیكی به در گاه خدا بنا شده است.
وجه تسمیه:
علت نامگذاری این منار به «چهل دختران» به طور كامل روشن نیست اما می دانیم كه این نام را در برخی دیگر از شهرهای ایران همچون قم، تهران، سمنان، شاهرود، یزد، نایین و دامغان در دوره های مختلف تاریخی بر شماری از بناهای آرامگاهی یا زیارتگاهی نهاده اند. همچنین در اصفهان قدیم دست كم چهار مكان دیگر به این نام خوانده می شدند كه همگی در گورستان ها و یا در نزدیكی آنها بوده اند. همچنین روشن است كه این نام، تركیبی از عدد «چهل» به نشانه تقدس یا تكثر و «دختر» به عنوان نماد زنانگی می باشد. بنابراین بعید نیست كه نام چهل دختران را به واسطه نزدیكی این منار با آرامگاه یا بقعه ای ستوده به همین نام بر مناره نهاده باشند كه به احتمال زیاد آرامگاه یا زیارتگاهی زنانه بوده است.
شماری از بناهای آرامگاهی در ایران كه نام چهل دختران بر خود دارند یا با نام های دیگری همچون بی‌بی، خاتون، بانو، دختر و مادر شناخته می شوند، در شمار زیارتگاههای زنان بوده اند كه به نظر می رسد ارادت به این بناها ریشه در باورهای ایران باستان و اعتقاد به ایزدبانو آناهیتا یا «ناهید» دارد.
اما این منار در میان برخی از ساكنان قدیمی محل، به نام منار «گارلنگ» نیز نامیده می شود كه دگرش یافته نام كشیش جیمز گارلند (J.L.Garland) یك انگلیسی مبلغ دین مسیحی مذهب پروتستان است كه در حدود اوایل قرن بیستم میلادی به مدت ۳۵ سال در میان یهودیان اصفهان و در یكی از خانه های مجاور این مناره زندگی می كرد و به كار تبلیغ آیین مسیح در میان یهودیان اصفهان مشغول بود و پس از درگذشت در آرامگاه ارامنه اصفهان به خاك سپرده شد. عمارتی كه محل سكونت او بوده است هنوز به نام عمارت گارلند نامیده می شود.
تاریخ ساخت:
برخلاف سایر منارهای تاریخی موجود در اصفهان كه اطلاعات دقیقی از سازندگان و سال ساخت آنها در دسترس نیست، نام سازنده و سال ساخت منار چهل دختران به روشنی بر روی آن ثبت شده است از اینرو، در شهر منارهای تاریخی، منار چهل دختران با هویت ترین منار و تنها منار كتیبه دار منفرد شناخته می شود كه دربرگیرنده ارزش های هنری و تاریخی می باشد.
فضیلت و خواص سوره طه كه چند آیه آن روی مناره چهل دختران با آجر كاری نوشته شده است:
طه، بیستمین سوره قرآن است كه مكی و ۱۳۵ آیه دارد.
آثار و بركات سوره طه
۱) گرفتن جواب مثبت در خواستگاری
از پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله و سلم نقل شده: « هر كس سوره (طه) را بنویسد و در پارچه سبزی قرار داده و به خواستگاری برود، خواستگاری اش رد نمی شود و حاجتش برآورده می شود ..»
۲) آسان شدن ازدواج
روایت از امام صادق علیه السلام: «هر كس كه خواستگاری ندارد یا به خواستگاریش جواب نمی دهند سوره طه را بنویسد و بشوید و آب آن را بر صورت خود بریزد، خداوند ازدواجش را آسان می كند.»
۳) جهت برآورده شدن حاجات بزرگ
به جهت مطالب عظیم و بزرگ صد بار بگوید «طه» و یك بار سوره «قل هو الله احد» را بخواند و باز صد مرتبه بگوید «طه» و یك مرتبه سوره «قل هو الله » را بخواند تا هفت بار این را تكرار كند، همین كه هفت مرتبه «توحید» و هشتصد بار«طه» تمام شد بعد از آن ۱۷ بار سوره «قل هو الله احد» را تا آخر بخواند، خداوند مطلب و حاجت او را برآورده می كند و بی شك عمل خواهد شد. این از مجربات است و آزموده شده است.
۴) ترس از دزدان و حیوانات درنده
نقل از امام موسی كاظم علیه السلام: هر كس در سفر باشد و از دزدان و حیوانات وحشی خوف و وحشت دارد، برای این كار بر گردن حیوانش «لا تخاف دركاً و لا تخشی» سوره طه را بنویسد، پس بدرستی كه به اذن خداوند متعال ایمن می شود.
۵) بهبود بیماری های دهان
به جهت هر گونه درد دهان آیات [۵-۱] را بنویسد و با خود دارد.
با توجه به این موضوع بد نیست اشاره كنیم كه داستان های جالبی نیز در مورد این منار بیان می شود، گویا در گذشته اهالی اصفهان اعتقاد داشته اند كه این منار بخت دختران را باز می كند، رسمی در گذشته رواج داشته به این شكل كه دختران دم بخت یا یه كم از زمان بختشان گذشته مقداری گردو می خریدند و در پای و پله های این منار گردوها را شكسته و همراه كشمش به عابران و مردم تعارف می كردند تا بختشان برای ازدواج باز شود.