مسجد امام اصفهان

در منتهی الیه جنوبی میدان امام مسجدی برپاست كه نمونه ارزنده ای از معماری قرن ۱۱ هجری به شمار می رود. ساختمان مسجد امام اصفهان در سال ۱۰۱۹ هجری برابر با ۱۶۱۱ میلادی شروع شد و در سال ۱۰۳۸ هجری برابر با ۱۶۲۹ میلادی به پایان رسید. این مسجد به عنوان یك بنای عمومی برای استفاده مردم ساخته شد.سردر زیبا و با شكوه مسجد امام اصفهان با كاشی معرق است اما بقیه قسمت ها با كاشی خشت تزئین گردیده است. بسیاری از محققین و مطلعین تاریخ صفویه علت اینكه كاشی های سردر با داخل مسجد تفاوت دارند را در عجله ای می دانند كه شاه عباس اول برای اتمام مسجد داشت.معمار مسجد امام اصفهان استاد علی اكبر اصفهانی معمار برجسته عصر صفوی است كه نام او در كتیبه بالای سردر آمده است. مسجد در عصر صفویه به نام های مسجد مهدیه، مسجد المهدی و در كتب و منابع و سفرنامه ها به نام های دیگر همچون مسجد جامع عباسی و مسجد سلطانی نامیده می شد مسجد شاه نیز یكی دیگر از اسامی مجلس بود.

مسجد امام اصفهان معروف به: مسجد مهدیه، مسجد المهدی، مسجد جامع عباسی، مسجد سلطانی جدید، مسجد شاه

موقعیت: ضلع جنوبی میدان امام

سال تاسیس: ۱۰۲۰ هجری (دوره شاه عباس اول)

معمار: استاد علی اكبر اصفهان و ناظر ساختمان محب علی بیك الله

خطاط: علیرضا عباسی، عبدالباقی تبریزی، محمد رضا امامی، محمد صالح امامی

ویژگیهای مسجد عبارت است از:

در بیست و چهارمین سال سلطنت شاه عباس اول بنا شده است

كتیبه سر در مسجد به خط ثلث علی رضا عباسی حاكی از آن است كه شاه عباس این مسجد را از مال خالص خود بنا كرده و ثواب آن را به روح جد اعظم خود شاه طهماسب اهدا نموده است.

در كتیبه دیگر سردر، از مقام معماری و مهندسی معمار مسجد جامع جدید اصفهان تجلیل شده است

از نكات جالب این مسجد انعكاس صوت در مركز گنبد بزرگ جنوبی آن است

گنبد عظیم مسجد ۵۲ متر، ارتفاع مناره های داخل آن ۴۸ متر و ارتفاع مناره های سر در آن در میدان امام ۴۲ متر است

قطعه سنگ ساده ای به شكل شاخص كه ظهر حقیقی را در چهار فصل نشان می دهد

قطعات بزرگ سنگ های مرمر یك پارچه، سنگ های نفیس

سردر ورودی

سردر ورودی رفیع و با شكوه مسجد امام اصفهان  با مناره های طرفین بر زیبائی بنا می افزاید. این سردر با كاشی های تزئینی چند رنگ همراه با نقوش گل و گیاه و پرنده و مقرنس های پوشیده از كاشی های معرق با نقش های متنوع و زیبا تزئین شده است.در بالای كتیبه سردر غرفه ای است كه كاشی كاری آن بسیار جالب توجه است. شكل دو طاووس كه در طرفین یك گلدان قرار گرفته و با كاشی های معرق تزئین شده اند از دیدنی های مسجد به شمار می روند.
در اصلی مسجد در زمان سلطنت شاه صفی جانشین شاه عباس اول نصیب شده است. قطعه ای كه با مصراع « شد در كعبه در سپاهان باز » با خط نستعلیق بسیار زیبا بر در نوشته شده ماده تاریخ نصب این در یعنی سال ۱۰۴۷ هجری را بیان می دارد. در قسمت های مختلف لوحه هائی به چشم می خورند كه بیانگر بخشودگی برخی از مالیات ها در دوران های مختلف است.
كتیبه های موجود در مسجد امام كه به خط اساتید بزرگ و برجسته آن عصر همچون عبدالباقی تبریزی، محمدرضا امامی، محمد صالح اصفهانی و سایر خوشنویسان برجسته عصر صفوی هستند بر عظمت و شهرت مسجد می افزایند. در دو گوشه جنوب شرقی و جنوب غربی مسجد دو مدرسه قرار دارند كه اولی را به دلیل تعمیرات عصر ناصرالدین شاه قاجار مدرسه ناصری و دیگری را كه زمان شاه سلیمان صفوی مرمت شده مدرسه سلیمانیه می نامند.
سنگ مشهور به سنگ شاخص كه در چهار فصل ظهر شرعی را نشان می دهد در مدرسه سلیمانیه قرار دارد. محاسبه و تعبیه و نصب این سنگ از ابتكارات و ابداعات شیخ بهائی دانشمند بی نظیر عصر شاه عباس اول است. این سنگ شاخص ظهر شرعی را در طول چهارفصل سال نشان میدهد.

(دو كتیبه ای كه در مدخل این مدرسه قرار دارند و به خط نستعلیق بسیار زیبا می باشند مربوط به زمان قاجار هستند).

ویژگی های گنبد مسجد:

ایوان سرپوشیده شمالی مسجد فضای وسیع و بلندی است كه سر تا سر آن را كاشیكاری بسیار زیبائی فرا گرفته است. گنبد با عظمت و رفیع مسجد كه به صورت دوپوش ساخته شده بر روی این صحن قرار دارد. این گنبد را بزرگترین و پركارترین و استادانه ترین آثار معماری قرن ۱۱ هجری می دانند.از خصوصیات این گنبد كه حدود ۵۴ متر ارتفاع دارد انعكاس صدا است. و این به خاطر دو پوش بودن گنبد و فضای ۱۶ متری بین دو گنبد است.
در همین صحن منبر سنگی مرمری یكپارچه نفیسی واقع شده كه از شاهكارهای سنگتراشی آن روزگار است. این صحن بوسیله دو دهانه عریض به شبستان های مجاور راه دارد. سطح نمای داخلی این دو شبستان نیز پوشیده از كاشیكاری و كتیبه های نفیس و زیباست.در دو سوی ایوان جنوبی مسجد دو شبستان وسیع ساخته شده كه مجموعه ای از ویژگی های معماری پیشرفته قرون ۱۰ و ۱۱ هجری را به نمایش می گذارند.
طبقه فوقانی كه در قسمت شمالی مسجد واقع شده دارای غرفه هائی است كه در دوران صفویه به محل زندگی طلاب علوم دینی اختصاص داشت.

مسأله ای كه در مسجد امام جلب توجه می كند و اكثر سیاحان و جهانگردان نیز به آن اشاره كرده اند و معماران و مهندسین نیز آن را یكی از استادانه ترین شگردهای معماری به حساب آورده اند مسأله رعایت جهت قبله در مسجد است. سازندگان مسجد طوری سردر را درست كرده اند كه با عبور از میان ایوان ورودی بدون آنكه احساس شود، نیم چرخی به سمت راست زده می شود. در حقیقت معمار برجسته این اثر با یك زاویه ۴۵ درجه مسجد را در جهت قبله قرار داده است.

همانطور كه گفته شد كتیبه های موجود در مسجد علاوه بر آنكه شاهكارهای هنر خوشنویسی و بخصوص خط ثلث را به نمایش می گذارند برخی وقایع تاریخی را نیز بیان می دارند.

بطور كلی مسجد امام اصفهان با مناره های رفیع و ایوان های سر به فلك كشیده و شبستان های عالی و محرابهای نفیس و همچنین با طرح یكپارچه و متوازن خود از شاهكارهای بی نظیر و مسلم معماری زمان صفویه است. مسجدی كه در عصر خود از عجایب زمان بوده و در حقیقت نیز به دلیل زیبائی طرح، عظمت، ابعاد و شكوه و جلال كاشیكاری هایش چنین است و … ستاره درخشان هنر عصر صفوی است.

مسجد امام كجاست؟

مسجد امام در ضلع جنوبی میدان نقش جهان اصفهان و در محدوده دولتخانه صفوی قرار دارد. این بنا در مجاورت با بناهای مهم دوران صفوی نظیر عالی قاپو و مسجد شیخ لطف الله است.

ورودی اصلی این مسجد در ضلع جنوبی میدان واقع شده است و ورودی هایی دیگر نیز جهت دسترسی سریع‌تر و آسان تر مردم محله، در محله‌های اطراف بنا هستند. دسترسی به بنا از خیابان استانداری و كوچه‌های عمود (گذر سعدی و پشت مطبخ) بر میدان به آسانی صورت می‌گیرد و از خیابان‌های حافظ و سپه نیز پس از ورود به ضلع شمالی میدان، به‌صورت پیاده یا با استفاده از درشكه امكان‌پذیر است. برای دسترسی به میدان نقش جهان نیز می‌توانید از وسایل نقلیه عمومی یا خودروی شخصی استفاده كنید. نزدیك‌ترین ایستگاه‌های مترو و اتوبوس، ایستگاه میدان امام حسین است كه مسافت باقی‌مانده از آنجا تا میدان را می‌توانید به‌صورت پیاده یا با تاكسی طی كنید. برای پارك خودروی شخصی نیز چندین پاركینگ عمومی در خیابان‌های منتهی به میدان وجود دارد. 

تاریخچه مسجد امام 

مسجد امام مهم‌ترین مسجد دوره صفویه در شهر اصفهان به شمار می‌رود و چه از نظر عظمت بنا و چه از نظر كثرت تزیینات از اهمیت زیادی برخوردار است. ساخت مسجد به فرمان شاه عباس اول در سال ۱۰۲۰ هجری قمری و چهارمین سال سلطنت به‌منظور زیباسازی میدان آغاز شد. در سال ۱۰۲۵ هجری قمری، در حالی كه هنوز مشغول پی‌ریزی قسمت‌های دیگر مسجد بودند، سردر نفیس كاشیكاری معرق آن را به اتمام رسانیدند.

این مسجد نمونه‌ای ارزشمند از هنر كاشی‌كاری و حجاری ایران در قرن یازدهم است. تاریخ‌های ثبت شده در مسجد كه شامل سال ۱۰۷۷ هجری قمری یعنی آخرین سال سلطنت شاه عباس دوم و ۱۰۷۸ هجری یعنی اولین سال سلطنت شاه سلیمان و نیز سال ۱۰۹۵ هجری قمری می‌شود، نشان می‌دهد اتمام تزیینات و الحاقات مسجد، در دوره‌­ جانشینان شاه عباس اول صورت گرفته است.

در كتب تاریخی مشهور عهد صفویه مانند «عالم آرای عباسی» و «وقایع السنین و الاعوام» از این مسجد به نام «مسجد جامع عباسی» و «مسجد جامع جدید عباسی» یاد شده است. كتیبه سردر مسجد به خط ثلث «علیرضا عباسی» و مورخ سال ۱۰۲۵، حاكی از آن است كه شاه عباس این مسجد را از مال خالص خود بنا و ثواب آن را به روح جد اعظم خود، شاه طهماسب اهدا كرده است.

در زیر این كتیبه، كتیبه دیگری به خط محمدرضا امامی نصب شده است كه به موجب آن از مقام معماری و مهندسی معمار مسجد جامع جدید اصفهان (در مقابل مسجد جامع عتیق) یعنی استاد علی‌اكبر اصفهانی و ناظر ساختمان، محب علی بیكالله، تجلیل شده است. كتیبه‌های مسجد، كار خطاطان معروف عهد صفویه است، افرادی نظیر علیرضا عباسی، عبدالباقی تبریزی، محمدرضا امامی و محمدصالح امامی. 

معماری مسجد امام 

معماری مساجد جامع به‌عنوان اصلی‌­ترین عنصر شهر، جایگاه ویژه­‌ای در معماری و شهرسازی پس از اسلامی دارند. نقش مساجد جامع در شكل­‌دهی كالبدی عناصر شهری دیگر همانند بازارها، معابر و... از یك سو و عنایت ویژه‌­ حكام اسلامی به ساخت مسجد جامع شهر در هر دوره، از سوی دیگر سبب شده‌اند تا همواره مسجد جامع به‌عنوان یك نشانه­‌ شهری قابل‌توجه در كل شهر مطرح باشد. مسجد جامع عباسی نیز به همین دلیل حائز اهمیت است.               

 میان محور سردر كه رو به میدان نقش جهان ساخته شده و محور مسجد كه رو به قبله است، زاویه‌ای پدید آمده كه معمار آن را به بهترین گونه پاسخ داده است. میدان نقش جهان رون اصفهانی دارد، یعنی حدودا رو به جنوب است؛ اما مسجد رو به جنوب غربی است. معمار ایوان جنوبی مسجد را در پشت هشتی به‌گونه‌ای چرخانده است كه از هشتی می‌توان میانسرای مسجد را دید؛ ولی نمی‌توان مستقیم به آن وارد شد؛ بلكه باید از یكی از دو دالان گرداگرد ایوان به میانسرا رسید. در پشت دالان طویل‌تر، آبریزگاه‌ها و وضوخانه جای گرفته‌اند.

بازدیدكنندگان پس از ورود از درآیگاه ورودی و هشتی، طی سلسله مراتبی و با چرخش از دالان‌ها وارد صحن مسجد می‌شوند و در جهت قبله قرار می‌گیرند. در اصلی مسجد شاه در ضلع جنوبی میدان و زیر مقرنس عالی سردر باشكوه آن واقع و با نقره و طلا پوشش داده شده است. روی این در اشعاری به خط نستعلیق دیده می‌شود كه از سال اتمام و نصب آن می‌گوید.

مسجد امام از مساجد چهار ایوانی است و میانسرای مسجد، تناسبات ۶ پهلوی منتظم دارد. در دو گوشه جنوب شرقی و جنوب غربی صحن مسجد دو مدرسه به نام‌های ناصری و سلیمانیه قرار دارند كه اولی به دست ناصرالدین شاه و دومی به دست شاه سلیمان تعمیر شده‌اند. در مدرسه جنوب غربی مسجد، قطعه سنگ ساده‌ای به شكل شاخص در محل معینی تعبیه شده است كه ظهر حقیقی اصفهان را در چهار فصل نشان می‌دهد و چنانكه می‌گویند محاسبه آن را شیخ بهایی، دانشمند و فقیه و ریاضیدان معروف عهد شاه عباس انجام داده است. سطح فوقانی این شاخص به شكل مثلث قائم‌الزاویه است. وتر مثلث این شاخص در جهت طرفی قرار دارد كه ظهر را تعیین می‌كند، ضلع مجاور زاویه­ قائمه وصل به دیوار است و ضلع دیگر نماینده قبله مسجد است.   

گنبد بزرگ مسجد از نوع دو پوسته گسسته و آهیانه‌ (پوشش زیرین گنبدهای دوپوسته) آن، گنبد سبویی است. از آنجا كه دهانه گنبد نزدیك به ۲۰ متر است، از مهم‌ترین گنبدهای دوپوش محسوب می‌‌شود. معمار گنبد مسجد امام، استاد فریدون نایینی است.

از نكات جالب این مسجد انعكاس صوت در مركز گنبد بزرگ جنوبی آن است. ارتفاع این گنبد عظیم از سطح زمین ۵۲ متر و ارتفاع مناره‌های داخل آن ۴۸ متر و ارتفاع مناره‌های سردر آن در میدان نقش جهان ۴۲ متر است.

قطعات بزرگ سنگ‌های مرمری یك‌پارچه و سنگاب‌های نفیس از دیگر ویژگی‌های ارزشمند مسجد امام است؛ به‌ویژه سنگاب نفیس شبستان غربی گنبد بزرگ كه مورخ سال ۱۰۹۵ هجری است.

عالی‌ترین كاشیكاری مسجد در سردر ورودی آن صورت گرفته و سراسر آن با رنگ‌بندی‌های كامل، آكنده از كاشی هفت رنگ و معرق است. قوس اصلی ورودی را با سه ردیف مارپیچ تزیینی آبی روشن قاب‌بندی كرده‌اند و از داخل گلدان‌های مرمرین حجاری شده قوس را در برگرفته است. قاب‌های نیم گنبد نیز با ستارگان و پیچك‌های تاك فراز آمده از گلدان‌ها تزیین شده‌اند. قاب‌های باشكوه همچون سجاده‌هایی كه مدخل را در برگرفته باشند، با سنگ مرمر تزیین یافته‌اند. بقیه مسجد را با كاشی‌های نامرغوب‌تر هفت رنگ آراسته‌اند. در بخش بالاخانه‌ روی سردر مسجد یك قاب كاشی معرق با نقش حیوانی (دو طاووس سبز رو‌به‌روی هم) وجود دارد كه در سنت های ایرانی نماد ابدیت است. در قاب كاشی‌های دیگر، گنجشك‌ها و شاخه‌های گل‌و‌بته در كنار هم قرار دارند. این نقوش یادآور بهشت و باغ‌های باطراوت و جاودانه آن هستند. عبارات «الله»، «محمد» و «علی» با استفاده از خطوط كوفی بنایی سردر را زینت بخشیده‌اند.

در مسجد امام اصفهان فرامین متعددی از دوران شاه عباس اول روی الواح سنگی نقر و نصب شده است. اگرچه هر قسمت این بنای تاریخی دارای ارزش و اهمیت است؛ اما بعضی از قسمت‌های آن شاخص‌تر هستند؛ از جمله منبر آن كه یك‌پارچه از سنگ سماق است. این منبر چهارده پله دارد و پله چهاردهمی آن از بقیه پله‌ها پهن‌تر و نشیمنگاه واعظ است. از این منبر بیشتر در فصل سرد زمستان استفاده می‌شود.

همچنین در قسمت فوقانی محراب دولابچه‌ای در دیوار تعبیه شده است كه سه متر طول و دو متر عرض دارد. دولابچه را با استفاده از چوب عود ساخته‌اند و با تیغه‌های طلا و حلقه‌های زرین تزیین كرده‌اند. 

مناره‌های مسجد نیز شاهكار معماری عصر صفوی محسوب می‌شوند. دو مناره طرفین گنبد، هركدام ۴۸ متر ارتفاع دارد. ارتفاع هر یك از دو مناره دیگر در سردر مسجد ۴۲ متر است. نقوش اسلامی این دو مناره به‌صورت ختایی شطرنجی روی زمینه فیروزه‌ای است. وضعیت قرارگیری مناره‌ها به‌گونه‌ای است كه از قیصریه آن‌ها را رو‌به‌روی هم می‌بینیم. 

ساعات بازدید و بلیط مسجد امام

همه‌روزه جز روزهای جمعه، ایام سوگواری و روزهای اعتكاف می‌توانید از مسجد امام دیدن كنید. ساعات بازدید مسجد امام در نیمه اول سال از ساعت ۹ تا ۱۲ و ۱۴ تا ۱۷ و در نیمه دوم سال، از ۹ تا ۱۳ و از ۱۳ تا ۱۶ است. بهای بلیط (۱۳۹۹) برای گردشگران داخلی پنج هزار تومان و برای گردشگران خارجی ۵۰ هزار تومان است.