كلیسای سنت استپانوس، یا كلیسای استفانوس مقدس دومین كلیسای مهم ارامنه ایران است كه از نظر اهمیت بعد از قره كلیسا قرار می‌گیرد. این كلیسا در استان آذربایجان شرقی در ۱۷ كیلومتری غرب شهر جلفا و در فاصله ۳ كیلومتری كرانه جنوبی رودخانه ارس در محلی به نام قزل وانك (صومعه سرخ) واقع شده و در ایام تعطیل و فصل های گرم سال پذیرای خیل عظیمی از گردشگران داخلی و خارجی است.
این كلیسا در سده نهم میلادی ساخته شده‌است ولی به علت زلزله دچار آسیب‌های جدی شده بود كه در دوران صفویه مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت. این اثر در تاریخ ۱۵ اسفند ۱۳۴۱ با شمارهٔ ثبت ۴۲۹ به‌عنوان یكی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.
كلیه محوطه كلیسا در قلب كوه‌ها و در میان طبیعت سبز منطقه مرزی جلفا و جمهوری آذربایجان قرار گرفته‌است.
این كلیسا مورد احترام تمام مسیحیان و تقریبا تمامی ادیان است اما در واقع به شاخه مسیحیان گریگوری (پیروان گریگور روشنگر) كه ساكن ارمنستان هستند تعلق دارد. در یك روز از سال هزاران نفر از ارمنیان در این نقطه گردهم می‌آیند تا ضمن زیارت، مراسم و مناسك خاص خود را به‌جای آورند.
سنت استپانوس برگرفته شده از نام استپانوس ( یا همان استفان در زبان ارمنی) شهید اول راه مسیحیت است و در اغلب كشورهای جهان كلیساهای متعددی با همین نام وجود دارد. همچنین به دلیل متروكه بودن محل، به خارابا كلیسا نیز شهرت دارد.
سنت استپانوس یا سنت استفان اولین شهید راه مسیحیت است كه در ۲۶ دسامبر سال ۳۶ میلادی در اورشلیم توسط یهودیان سنگسار شد.بر روی ایوان دو طبقه‌ای متصل به دیوار جنوبی كلیسا قرار گرفته و دارای گنبدی هرمی شكل هشت ضلعی است كه بر روی هشت ستون استوانه‌ای از سنگ سرخ با سرستونهای زیبا استوار گردیده است.
این برج در زمان عباس میرزا نایب السلطنه مرمت شده‌است.
پیشانی طاق‌های بین این ستون‌ها كه پا طاق گنبد برج محسوب می‌شوند، با نقوش برجسته فرشته، صلیب، ترنج، ستاره و گل هشت پر زینت یافته و در سطح ایوان برج، قبوری از بزرگان آیین دین مسیح به چشم می‌خورد و در دیوار ضلع شمالی این برج كه بخشی از دیوار جنوبی كلیسا نیز بشمار می‌آید، تصاویر بر جسته‌ای از مریم مقدس و عیسای مسیح مشاهده می‌شود. در صحن این برج، تعدادی قبر به چشم می‌خورد كه گفته می‌شود متعلق به افراد سرشناس و بزرگ مسیحی است. همچنین گویا ناقوس برج توسط ایتالیایی‌ها برای مرمت برده شده اما برگشت داده نشده‌است.
این بنای تاریخی به شماره ۴۲۹ در فهرست آثار ملی ایران ثبت گردیده و به خاطر قدمت و سابقه تاریخی و مذهبی و شیوه معماری منحصر به فرد آن در سال ۱۳۸۶ همراه با كلیساهای دیگر در استان آذربایجان، در میراث جهانی یونسكو به ثبت رسید.
در سال ۱۳۸۴ كارشناسان سازمان میراث فرهنگی طی مرمت بنا، بقایای استخوان حواریون و قدیسین مسیح را كشف كردند كه طبق روایات تاریخی در این كلیسا نگهداری می‌شده‌است. آن‌ها بقایای استخوان‌ها را در میان دو طاق كلیسا شناسایی كردند. علاوه بر بقایای استخوانی چند تكه تخته مربوط به جعبه‌های نگهداری این استخوان‌ها، چند تكه پارچه زرد و آجری، تكه‌های موم، گِل اخرا و دانه‌های كُندر نیز در این محوطه شناسایی شده‌است.اسقف اعظم و خلیفه ارامنه تهران و شمال ایران با ارزشمند خواندن بقایای استخوانی یافت شده در این كلیسا از احتمال تعلق این بقایا به جسد حضرت یحیی خبر داد.
كلیسای سنت استپانوس را كه در دل درختان سر به فلك كشیده اطرافش با آب و هوایی بسیار دلپذیر در كناره ارس شاهكاری در هنر معماری است. اخیرا كارشناسان سازمان میراث فرهنگی بقایای استخوان هایی را در میان دو طاق كلیسا شناسایی كرده اند. علاوه بر بقایای استخوانی چند تكه تخته مربوط به جعبه های نگهداری این استخوان ها، چند تكه پارچه زرد و آجری، تكه های موم، گل اخرا و دانه های كندر نیز در این محوطه شناسایی شده است.
با توجه به منحصر به فرد بودن موقعیت، معماری و ارزش تاریخی و مذهبی این كلیسا ساخت محل اقامت و اسكان همچنین سایر امكانات توریستی در كنار آن ضروری به نظر می آید و بیشك در جلب گردشگران بیشتر تاثیر به سزا خواهد داشت كه همت مسئولین مربوط را می طلبد.
نام این كلیسا بر گرفته از استپانوس مقدس است این شخص یكی از اولین مومنانی بوده كه به خاطر ایمان راسخ خود به شهادت رسیده است. استپانوس در میان مسیحیان سمبل ایمان راسخ بوده و به او لقب ناخوتكا داده اند، استیفان یا استپاتوس اولین كسی بوده كه به واسطه تعصب و خشم یهودیان سنگ سار شده و به شهادت رسید، این حادثه در۲۶ دسامبر سال۳۷ میلادی در اورشلیم اتفاق افتاد و از آن تاریخ به بعد مسیحیان جهان همه ساله در روز مزبور مراسمی به نام وی بر پا می كنند.
————————————————————————————————————————————————————————————————————
كلیسای سنت استپانوس آذربایجان شرقی بعد از قره كلیسا (در آذربایجان غربی)، مهم‌ترین كلیسای ارامنه كشور می‌باشد و در فهرست میراث جهانی یونسكو به ثبت رسیده است. این كلیسا كه به نام كلیسای دره شام نیز نامیده می‌شود، در ۲۶ كیلومتری غرب جلفا در محلی به نام قریه قزل وانك (صومعه قرمز) در نزدیكی روستای دره شام از دهستان ارس شهرستان ماكو قرار دارد. كلیه دیوارهای خارجی، بام، ساق گنبد، گنبد، ستون‌ها و برج ناقوس كلیسا با سنگ‌های سفید و صورتی رنگ تراشیده شده ساخته‌اند. نمای خارجی آن دارای نقوش و طاق‌نماهایی است كه به وسیله ستون از هم جدا می‌شوند. معماری و تزئینات داخل كلیسا از شاهكارهای سده‌های هشتم و نهم میلادی به شمار می‌رود.
در حریم كلیسای سنت استپانوس سه كلیسا در منطقه دره شام وجود دارد. روستاهای دره شام تا دوره صفویه فعال بودند و ارمنیان در این روستاها كشاورزی و دامپروری می‌كردند اما پس از كوچ ایشان به داخل فلات ایران به وسیله شاه عباس صفوی، روستاهای دره شام خالی از سكنه شد. این سه كلیسا عبارتند از كلیسای مردم مقدس، كلیسای گودرك مقدس و كلیسای چوپان.
استپانوس مقدس یكی از ۷ نفری است كه مراسم تحلیف وی به وسیله حواریون حضرت عیسی مسیح (ع) انجام گرفت و از مبلغان مسیحیت شد. یهودیان اورشلیم به او تهمت زدند و به جرم اظهار سخنانی برخلاف شریعت یهود، استپانوس را دستگیر كرده و در روز ۲۶ دسامبر سال ۳۶ میلادی سنگسار كردند.
از آنجا كه این مكان مقدس در منطقه‌ای سرسبز و ییلاقی قرار دارد، در ایام تعطیل و فصول گرم سال، پذیرای شمار زیادی از گردشگران داخلی و خارجی می‌باشد.
