مسجد جامع خاروانا در مركز بخش خاروانا در ۷۰ كیلومتری شهر ورزقان واقع شده‌است. قدمت این مسجد به سده‌های ۶ و ۷ هجری قمری می‌رسد این مسجد در نوع خود كم نظیر بوده و بعد از انقلاب با پیگیریهای مردم شریف خاروانا و مسئولین وقت مرمت شده است. در این مسجد سه كتیبه وجود دارد كه یكی از آنها نشان میدهدكه قدمت مسجد به دوره ایلخانی برمیگردد. این مسجد در دوره ناصرالدین شاه مرمت شده است.
بدلیل شیب خاروانا در ضلع شرقی بیرون مسجد حوضچه و فواره آب تعبیه كرده بودند.این مسجد در جنگ ایران و روس در دوره فتحعلی شاه قاجار كه بمدت ۳۱ روز در اراضی خاروانا طول كشید، تخریب گردید.در حال حاضر آثار و بقایای حوض و فواره و سیستم لوله‌كشی مشهود است.
مسجد جامع خاروانا داری دو گنبد و شبستان میباشد.داخل گنبدها رنگ آمیزی شده است. اما بیرون گنبدها توسط افرادی با ایزوگام پوشانیده شده كه قدمت این مسجد را مخدوش می‌كند.نبدهای آجری مسجد خاروانا بر روی پایه‌هایی سنگی واقع شده كه نوع معماری و انتخاب مصالح، زیبایی خاصی را در این منطقه كوهستانی به وجود آورده است. استفاده از مصالح آجر، چوب و سنگ در پیكر این مسجد سنتی و تاریخی عامل زیبایی آن در منطقه كوهستانی ارسباران است.
این مسجد تاریخی دیوارهایی سنگی دارد كه داخل سازه‌های سنگی آن كلاف‌های چوبی كار شده و پنجره‌های دایره شكل گچی بر زیبایی آن افزوده است.
دو گنبد مسجد تاریخی خاروانا به صورت دو پشت نوك تیز به هم متصل شده‌اند، در نمای خارجی، یك فضای خالی ما بین گنبدها وجود دارد كه موجب چشم نوازی آنها شده است اما نمای داخلی گنبد ها متفاوت بوده و به صورت نیم دایره ساخته شده‌اند. ارتفاع شش متری گنبد مسجد جامع خاروانا یكی از زیبایی های این بنا میباشد. دو گنبد بسیار بزرگ خاروانا، شبستان مسجد محسوب می شوند كه این مسجد دارای پلان مربع شبستان و گنبد خانه هشت متری، چایخانه و هشتی، ایوان زنانه است. ساخت گنید بزرگ مسجد بدون استفاده از هیچگونه ستون و یا تكیه گاهی از قسمتهای حیرت برانگیز مسجد به شمار می رود. در پنجره واقع در ضلع جنوبی مسجد سنگ فسفریك قرار دارد. فسفر نور را در روز ذخیره می‌كند و در تاریكی آن را پس می‌دهد.متاسفانه عده‌ای فكر كردند كه در داخل آن سنگ جواهر گرانقیمت قرار دارد ، درصدد دزدی این سنگ بی‌ارزش ولی زیبا برآمدند.در حال حاضر با صلاحدید اهالی درون و بیرون این سنگ با سیمان پوشانیده شده است.
كتیبه های مسجد جامع خاروانا:
در مسجد خاروانا سه كتیبه موجود است،یكی از آنها در سر در ورودی و دوتای دیگر در داخل مسجد قرار دارد. در كفشكن مسجد جامع كتیبه سنگی بر دیوار شمالی نصب شده است كه به شكل محراب است و تاریخی روی آن (اثنی واربعین وسبعمائه،۷۴۲) حك شده است. این لوح و محراب از چهار قطعه سنگ تراشیده تركیب یافته است. دو قطعه به شكل‌پایه و دو قطعه به عنوان لچك محراب كه تاریخ فوق بر بالای آن نقش بسته است. این كتبه نشان می‌دهد كه این مسجد قرن‌ها قبل از زمان حیات دختران بایندربیگ دیزماری یعنی در اواخر حكومت ایلخانان مغول ساخته شده است.كتیبه دیگری نشان می‌دهد كه مسجد جامع خاروانا توسط دو دختر مومنه بایندربیگ دیزماری و نازلوخاتون در سال ۱۰۵۱ ه-ق و در زمان شاه صفی اول صفوی(-۱۰۳۸ – ۱۰۵۲ ه- ق) مرمت شده است. كتیبه دیگر نشان می‌دهد كه در زمان سلطنت ناصرالدین شاه قاجار در سال ۱۳۱۱ ه-ق این مسجد توسط معماری بنام كربلایی احمد علی مرمت و تعمیر اساسی شده است.
