مسجد كبود تبریز بنا به كتیبه سر درب آن به سال ۸۷۰ هجری قمری و در زمان سلطان جهانشاه مقتدر ترین حكمران سلسله قره قویونلو یان كه فردی زیباپسند وشاعر بوده ، بنا شده است.تنوع وظرافت كاشیكاری وانواع خطوط به كار رفته در آن وهمچنین زیبایی و هماهنگی رنگ ها سبب شده است كه به فیروزه اسلام شهرت یابد. كتیبه ها به وسیله نعمه اله البواب خوشنویس مشهور قرن نهم كتابت شده وسر كاری آن با عزالدین قاپوچی بوده است .
مسجد كبودتبریز ، فیروزه جهان اسلام، از شاهكارهای هنر و معماری دوران پس از اسلام ایران است كه به دستور ابومظفر جهانشاه قراقویونلو بنا شده است. مسجد كبود با كاشی‌های معرق فیروزه‌ای و لاجوردی، انواع خطوط عالی مانند ثلث، نستعلیق، نسخ و طرح‌های بدیع هندسی و اسلیمی مورد توجه ارباب ذوق و هنر است. برای آشنایی بیشتر با این شاهكار معماری با ما همراه شوید.
مسجد كبود یا مسجد جهانشاه تبریز یكی از آثار ارزشمند معماری ایرانی به شمار می‌رود كه به لحاظ شیوه معماری از سایر نمونه‌های معماری مسجد متمایز است. قدمت این بنا به قرن نهم هجری قمری بازمی‌گردد و تنوع و ظرافت كاشیكاری و انواع خطوط و نقش‌های به كار رفته در آن و نیز زیبائی و هماهنگی رنگ‌ها بویژه رنگ لاجوردی كاشی‌كاری‌های معرق سبب شده است تا به فیروزه اسلام شهرت یابد. این بنا با نام‌های مختلف از جمله گوی مسجد (به تركی همان مسجد كبود)، مسجد شاه جهان، عمارت و مسجد مظفریه معروف و مشهور بوده است. بنای مسجد كبود بر اثر زلزله سال ۱۱۹۳ هجری قمری دچار آسیب فراوان شده و گنبدهای آن فرو ریخته است. اگرچه امروزه از این بنا جز سردر و چند پایه، چیزی باقی نمانده است، ولی این باقی‌مانده اندك نیز شاهدی بر شكوه و زیبائی این مسجداز قرن ۸۷۰ هجری قمری است.
موقعیت جغرافیائی
مسجد كبود از آثار ابوالمظفر جهانشاه بن قرایوسف از سلسله تركمانان قراقویونلو، مقتدرترین حكمران سلسله مذكور است كه در سال ۸۷۰ هجری قمری به همت و نظارت جان بیگم خاتون، همسر وی و به نقلی صالحه دخترش ساخته شده است. این شاهكار معماری دوره اسلامی در خیابان امام خمینی، روبروی كوچه صدر، جنب پارك خاقانی شهر تبریز واقع است.
تاریخچه
طبق اطلاعات مندرج در كتیبه‌ی سر در ورودی این مسجد، تاریخ ساخت آن به سال ۸۷۰ هجری قمری برمی‌گردد. چنین به نظر می‌رسد كه این تاریخ بیانگر زمان اتمام كاشیكاری سر در مسجد بوده و فرایند ساخت آن از چندین سال پیشتر شروع شده و در این تاریخ، احداث بنا خاتمه یافته است. همچنین به استناد كتیبه‌ی مذكور، این بنا در دورە‌ی حكمرانی ابوالمظفر جهانشاه قراقویونلو عمارت یافته است.
زلزله سال ۱۱۵۸ شمسی (۱۷۸۰ میلادی) آسیب فراوانی به مسجد وارد كرد و در اثر آن گنبدهای مسجد فرو ریخت. مرمت و بازسازی مسجد به منظور حفاظت و تعمیر بخش‌های باقی‌مانده شامل طاق‌ها و پایه‌ها از سال ۱۳۱۸ آغاز شد و در ۱۳۵۵ كارهای ساختمانی آن به اتمام رسید. بازسازی گنبد اصلی توسط مرحوم استاد رضا معماران انجام گرفته است و بازسازی كاشیكاری داخلی و خارجی هنوز ادامه دارد.
معماری و ویژگی‌های بنا
مسجد كبود از نمونه‌های منحصر به فرد معماری كهن ایرانی و تنها بنایی است كه از دورە‌ی فرمانروایی قراقویونلوها در پایتخت آن‌ها، یعنی تبریز، باقی مانده است. زیبایی‌های معماری این مسجد چنان جالب و جذاب است كه پس از گذشت قرن‌ها و نیز صدماتی كه بر ساختار آن وارد آمده است، هر انسان صاحب ذوقی را متحیر و مبهوت می‌سازد. بارزترین ویژگی مسجد كبود و شهرت وافر آن با معماری ویژه تلفیقی و اعـجاب‌انگیزش بیشتر به دلیل كاشیكاری معرق و تلفیق آجر و كاشی ، اجرای نقوش پركار و در حد اعجاز آن است كه زینت‌بخش سطوح داخلی و خارجی بنا است.
در متن كتیبه برجسته سر درب باشكوه و پر نقش و نگار آن، عمارت مظفریه و نیز نام نعمت االله بن محمد البواب ، خطاط و احتمالا طراح نقوش كه از هنرمندان برجسته خوشنویسی آذربایجان بوده، درج شده است. چنین به نظر می‌رسد كه ساختمان مسجد كبود مانند یادبودی از پیروزی‌های جهانشاه بر پا شده است، به طوری كه در این خصوص می‌توان به سوره «فتح» كه به صورت كامل و به شكل برجسته، زینت‌بخش دور تا دور بالای شبستان بزرگ است، اشاره كرد. نام جهانشاه نیز در كتیبه بالای درب ورودی نقش بسته كه قبلا روكش طلایی داشته است.
این مسجد دارای گنبدخانه است كه گرداگرد آن را شبستان فرا گرفته است. محراب نخستین مسجد ویران شده و آن را درگاه كرده اند و پیش از آن از دو سوی محراب رفت و آمد می‌كردند. از نظر فرمی، مسجد كبود در مقایسه با دیگر مساجد مشهور ایرانی، فاقد میانسراست. برای درك این سخن برای نمونه، می‌توان مسجد كبود را با مسجد گوهرشاد مشهد كه هر دو در یك دوره ساخته شده‌اند، مقایسه كرد. راهكار انتخابی ِ معمار سازندۀ مسجد كبود، سازگاری مطلوبی با وضعیت اقلیمی شهر تبریز (اقلیم سرد كوهستانی) به وجود آورده است به نحوی كه تمام بخش‌های این مسجد می‌توانستند در فصول مختلف سال، به ایفای نقش عملكردی خود بپردازند.
مسجد كبود در اصل، عضوی از یك مجموعۀ معماری بزرگتر به نام “مجموعۀ مظفریه” بود. این مجموعه عبارت بود از مسجد و خانقاه و صحن و كتابخانه و جز آن كه اكنون از آن همه، تنها ویرانه‌های مسجدی به نام مسجد كبود بازمانده است. ]… چون[ كتیبۀ سر در مسجد آن را از آن ابوالمظفر جهانشاه می‌شناساند و بدین انگیزه به این بناها، ۳ ِ وصف نظام معماری اصیل این مجموعه در برخی منابع تاریخی، مظفریه نیز می‌گفتند.
عمده مصالح به كار رفته در این بنا آجر است. البته سنگ‌های ساختمانی نادری نیز در آن به كار رفته است. از بقایای مسجد معلوم می‌شود كه آجرها با گچ بندكشی شده است. صحن مربع شكل، حوضی برای وضو، شبستان‌های اطراف برای درس و همچنین پناهگاه مستمندان، مسجد را تشكیل می‌دادند.
در قسمت جلوی صحن و رو به قبله، بنای اصلی مسجد به پا شده كه محوطه‌ای محصور، پوشیده و مربع شكل است. فاصله پایه‌های سقف ضربی آن ، ۱۲ متر است كه روی چهار پایه یك محوطه مربع شكل قرار دارد. در قسمت بالای بنا گنبدی قرار داشته كه از آجر ساخته شده بود كه البته تخریب شده و اثری از آن بجای نمانده است. تزئین‌های دل انگیز و زیبای متنوع به داخل مسجد اختصاص دارد. طبق شواهد، كف مسجد با كاشی‌های براق پوشیده شده بود.
شبستان بزرگ مسجد نیز محاط به رواق‌های به هم پیوسته است و از سه سو با طاق‌نماهایی به رواق‌های اطراف خود ارتباط دارد. این شبستان با سقفی ضربی پوشیده شده است كه قطر دهانه آن ۱۷ متر است. در داخل شبستان كوچك مسجد نیز خصوصیت جالب گنبد این مسجد، ساخت آن روی چهارپایه مربعی است كه این مربع خود به خود به تقارن و تجانس درون مسجد می‌انجامد لذا عظمت و زیبایی مسجد را كه طی قرون مختلف به نام‌های مختلف خوانده شده است، باید به لحاظ معماری خاص آن دانست. سردابی قرار دارد كه در آن جای دو قبر وجود دارد و چنین گفته می‌شود كه این قبرها متعلق به جهانشاه و همسر وی است، زیرا طبق روایت‌های تاریخی جنازه جهانشاه پس ازكشته شدن به این مسجد منتقل و دفن شده است. البته این قبرها در حال حاضر خالی هستند.
بر اساس آنچه پیشتر بحث شد، می‌بایست به این نكته توجه كرد كه این بنا بنیادی چندمنظوره است. منظور از این سخن، اشاره به عملكرد دووجهی این بنا به عنوان »مسجد ـ مقبره« یا »مسجد ـ بقعه« است زیرا بخش جنوبی این بنا، عملكرد مقبره دارد و قبوری كه در آنجا هستند، طبق مستندات تاریخی، متعلق به جهانشاه و برخی از اعضای خانوادۀ اوست. دلیل دیگر آنكه صفت المظفریه مؤنث است؛ و نمی‌تواند برای مسجد به كار رفته باشد هرچند (باستناد كتیبۀ بنا) مسجد بودن یكی از كاربردهای آن مجموعه است.
تاورنیه سیاحی كه در عصر صفوی از این بنا دیدن كرده است، دربارۀ نحوۀ گذر از گنبدخانۀ بخش مسجد به گنبدخانۀ بخش مقبره می‌نویسد:
از این گنبد (گنبدخانۀ مسجد) داخل یك گنبد كوچكتری می‌شوید كه خیلی قشنگتر از اولی است. در عمق آن از سنگ مرمر شفاف سفید چیزی ساخته شده كه شباهت به دری كه باز نمی‌شود، دارد (سنگ محراب مفقودۀ مسجد). این بخش از مسجد، با توجه به قبوری كه در سردابۀ آن موجودند، عملكرد مقبره بودن آن محرز است و براساس توصیفات تاورنیه، در محل اتصال آن به گنبدخانە ، حاجبی از جنس سنگ مرمر و محرابی شكل داشته است.
شناخت فرم اصیل گنبد مسجد قبل از انهدام آن است. برای رسیدن به چنین شناختی، در حال حاضر، مدارك كافی در دست ِ نیست، اما دو سند تصویری ترسیم شده در سالهای پیش از ویرانی مسجد، یعنی مینیاتور مطراقچی (۹۴۲ـ۹۴۰ ه.ق/۱۵۳۶ـ۱۵۳۳م) و كروكی شاردن فرانسوی (۱۰۸۴ ه.ق/۱۶۷۳م) در این زمینه می‌توانند تا حدی روشنگر باشند.
آنچه اینك از كلیت حجمی و ساختار فرمی مسجد كبود در برابر دیدگان ما قرار دارد، یك موجودیت معمارانۀ مرمت شده است. طبق گزارشات مندرج در پروندۀ مرمتی این بنا، اقدامات ۵ حفاظت و مرمت در آن، از سال ۱۳۰۸ هجری شمسی شروع شده و تا اینك ادامه دارد.
