ورزش زورخانه‌ای یا ورزش باستانی ویا ورزش پهلوانی نام مجموعه حركات ورزشی با اسباب و بی‌اسباب و آداب و رسوم مربوط به آن هاست كه در محدوده تاریخی و فرهنگی ایران از گذشته‌های دور رواج داشته‌است.
دانشنامه بروك‌هاوس آلمانی، با استناد به تحقیقات دانشگاه ورزش آلمان واقع در شهر كلن، ورزش زورخانه‌ای را در كتاب اصلی و جلد ویژه ورزش، قدیمی‌ترین ورزش بدن‌سازی جهان معرفی میكند.
ورزش و انجام حركات پهلوانی جزو فعالیت‌های اصلی روزمره ایرانیان در دوران باستان بوده است. جامعهٔ آن زمان ارزش خاصی برای ورزشكارانی قایل می‌شد كه برای قدرت بدنی و شجاعت روحی كه در اختیار داشتند، شكرگزار بوده‌اند.
بر پایهٔ تاریخ، زورخانه در حدود هفتصد سال پیش (قرن ۷ خورشیدی) به وسیلهٔ محمود معروف به پوریای ولی كه ظاهراً از مردم خوارزم بوده و گویا در سال ۷۷۲ ه. ق. به شیوه امروزی دوباره سازمان دهی شده‌است. با این حال بر پایهٔ رفتار و منش تاریخی و اسطوره‌های ایران زورخانه می‌تواند دست كم در ایران تاریخی بسیار كهن‌تری داشته باشد؛ چرا كه مردم ایران كه از ابتدای تاریخ خود به پهلوانی و كشتی‌گیری و آمادگی جسمانی نیاز مبرم داشته‌اند تا به دستور زرتشت پیغمبر باستانی‌اش خود را برای یاری اهورا مزدا در چالش با اهریمن نیرومند سازند.
به همین روست كه همواره ضعف و زبونی را نكوهش شمرده‌اند. در شاهنامه فردوسی بخش ویژه‌ای را به پهلوانی اختصاص داده شده است.
جایگاه زورخانه پس از اسلام در زنده‌كردن جنبش ملی ایران و ستیز با بیگانگان و نیز رستاخیز زبان پارسی و فرهنگ و آیین افتادگی و برادری كه از عهد باستان در ایران رواج داشته‌است، اهمیت ویژه دارد.
آداب ورزش زورخانه‌ای
ورزش زورخانه‌ای آداب و سنتی خاص دارد. آداب و سننی كه با پیروی از پهلوانان و دلاوران افسانه‌ای دورهٔ باستانی و تاسی از پیشوای نخستین شیعیان و جوانمردان، خُلق و خوی مردانگی و مروت و جوانمردی را در ورزش كاران بر می‌انگیزد یا نیرو می‌بخشد. این ویژگی‌های نیكو در قالب شعرها و داستان‌هایی به صورت آهنگین و به همراهی «ضرب زورخانه» كه مهم‌ترین ساز این نوع موسیقی است، برای برانگیختن ورزشكاران در هنگام ورزش از سوی «مرشد» خوانده می‌شود. ورزش كاران هماهنگ با موسیقی و نوای مرشد، جست و خیر می‌كنند و حركات زیبای گروهی یا فردی به نمایش می‌گذارند.
ورزش باستانی در بین ورزشكاران به احترام و ادب معروف است و با اصول زیادی همراه است. به طور مثال تمامی حركات با اجازه از سادات و پیش كسوتان زورخانه كه به رخصت گرفتن معروف هست انجام می‌شود. شعار ورزش باستانی پرورش روح و جسم است به طوری كه شیعیان معتقدند كه زورخانه مسجد دوم شیعیان است؛ ولی در نسل جدید ورزشكاران این آداب و رسوم كم‌كم از بین رفته است و كمتر مذهب در این ورزش دیده می‌شود. یكی دیگر از اصلی‌ترین آداب زورخانه این است كه ورزشكاران باید مواردی را از قبیل (فروتنی و از خود گذشتگی-مروت-مردانگی-سفره داری-پاكیزگی-كمك به فقرا و تنگدستان و دیگر صفات شامل پهلوانی) را رعایت كند.
جایگاه رزم در ورزش
كسانی بر این گمان هسنند كه مردان زورخانه در دوران باستان، آیین رزم هم می‌آموختند و می‌گویند ابزار و ورزش باستانی شباهت شگرفی به جنگ‌افزار روزگاران قدیم داشته‌است. با گرز و میل چوبی زورخانه، سپر و تخته بسیار سنگین مشهور به سنگ و كمان و كباده زورخانه كه با آن عضله می‌پرورانند. در هر حال فنون رزم و ورزش، دیر زمانی است كه هر یك به راه خود رفته‌اند حتی چرخ زدن هم آیین رزم خودش را دارد به طوری كه جوانی كه بر بزرگ‌تر خود كنده می‌كشد و از او خواستار است كه نخست من می‌چرخم فلسفه آیین رزمی‌اش این است كه می‌خواهد بگوید بگذار نخست من شهید بشوم؛ من خواستار جنگ در میدان هستم.
گلریزان
یكی از رسم‌های شیرین و معروف زورخانه گلریزان است كه در جشن‌ها و اعیاد و میلادهای چهارده معصوم و در برخی موارد برای قدردانی از زحمات پیشكسوتان گرفته می‌شود و در آخر دو جوان دو طرف لنگی را گرفته و دور می‌خورند و مردم پول در آن لنگ می‌اندازند.
آب انبار پنج بادگیری امیرچقماق كه در مجموعه تاریخی امیرچقماق واقع شده است، متعلق به دوره ایلخانی (اواخر قرن ۹ هجری قمری و با قریب به ۵۰۰ سال قدمت) می باشد. بانی این مجموعه عظیم خانم بی بی فاطمه امیرچقماق همسر امیر جلال الدین شامی حاكم شهر یزد و خواهر گوهرشاد می باشد. مخزن این آب انبار پس از وصل شدن آب شهری، به مكانی متروكه تبدیل شده بود كه پهلوان علی درهمی با توجه به قدمت و عظمت این بنا و پاكی نیت واقف آن و پس از ۳۰ سال پیگیری، در سال ۱۳۷۸ مجوز تبدیل آن را به زورخانه از اداره اوقاف و میراث فرهنگی یزد دریافت نمود و شروع به بازسازی این مخزن عظیم، كه در دنیا كم نظیر است، نمود. با همت و نظارت رئیس وقت میراث فرهنگی(جناب مهندس خادم زاده) و موسس زورخانه (پهلوان علی درهمی معروف به محمد مشتی) در سال ۱۳۸۰ و پس از دو سال، این مكان تاریخی و دیدنی در چهار طبقه افتتاح گردید.
ساعات بازدید
همه روزه از ساعت ۸ صبح تا ۹ شب
ساعات ورزش
همه روزه بجز جمعه ها ساعت ۶ تا ۷ صبح
همه روزه بجز جمعه ها ساعت ۴ تا ۵ بعدازظهر
همه روزه بجز جمعه ها ساعت ۵ تا ۶ بعدازظهر
همه روزه بجز جمعه ها ساعت ۷ تا ۸ بعدازظهر
آدرس و تماس با زورخانه:
شماره تماس : ۳۶۲۲۰۵۰۹-(۰۳۵)، ۰۹۱۳۳۵۲۳۰۹۳، ۰۹۱۳۲۵۸۶۹۱۳
آدرس : یزد، میدان امیرچقماق، كوچه بازار مازاری
سایر اطلاعات
هزینه ورودی مشخصی ندارد ولی متصدی مبلغ كمی برای دیدن دریافت میكند.
خانمها نیز در این مكان میتوانند به تماشای حركات ورزشی بنشینند.
شایان ذكر است كه پاركینگ در میدان امیر چخماق موجود است
