مقبره همدم الملوك از جاهای دیدنی اصفهان می باشد كه در ضلع شمالی محوطه امامزاده احمد كه در مجاورت گوشه جنوب شرقی میدان نقش جهان است، بقعه‌ای به سبك قاجار با دو ستون قرار دارد. در بقعه گچبریها و آیینه كاری و نقوش رنگارنگ سبز و سفید و قرمز و آبی است كه به زیباترین حالت ممكن ترسیم شده است و نقاشی‌هایی كه به صورت تابلو در سقف آن هنوز می‌درخشد. در بالای سقف آن نورگیری به صورت دایره‌ای همراه با نقوش گلدانی و اسلیمی قرار دارد و نقاشی‌هایی كه نشان از منظره و طبیعت دارد. نور وقتی از پنجره‌های رنگارنگ عبور میكند به فضای داخلی بقعه نوعی شادی و نشاط را القاء میكند. در بقعه سه سنگ مزار بزرگ وجود دارد. سنگ مزار همدم الملوك ملقب به همدم السلطنه، دختر امیركبیر از زن دوم او عزت الدوله و همسر مسعود میرزا ظل السلطان (پسر ناصرالدین شاه) است كه در جوانی به سال ۱۲۹۶ قمری درگذشت. فرزندان او سلطان حسین میرزا جلال‌الدوله و كوكب السلطنه و شوكت‌السلطنه و عزیزالسلطنه بودند كه مقبره ی دیگر مربوط متعلق به عزیزالسلطنه است. (ملك نسا خانم معروف به عزت‌الدوله یا ملك‌زاده خانم دختر محمدشاه قاجار و مهدعلیا، كه خواهر تنی ناصرالدین شاه است همسر دوم امیر كبیر بود) سنگ مزار دیگر متعلق به خسرو خان خلف صارم الدوله است كه پسر ظل سلطان است. لارم به ذكر است بعضی به اشتباه می گویند مقبره خواهر ناصرالدین شاهقاجار به اسم عزیز السلطنه است در صورتی كه خواهر ناصرالدین شاه، عزت الدوله است كه مادربزرگ عزیزالسلطنه است و مزارش جای دیگری است. این بقعه سه سال پیش به هزینه شخصی فردی علاقمند، مرمت شد و اكنون درب بقعه پنجشنبه ها از ساعت ۱۸ تا ۲۰ باز است، در بقیه زمان ها در صورتی كه خادم امازاده (آقا سید) حضور داشته باشند، برای دوست داران، درب را باز می كنند. حالا در ادامه با شما سیری در ایرانی های عزیز می خواهیم گشتی در داخل مقبره بزنیم تا با ویژگی های مقبره همدم الملك از جاهای دیدنی اصفهان بیشتر آشنا شویم با ما همراه باشید.
آقای فاطمی كه همه او را «آقا سید» صدا می زنند درب سمت راستِ ارسی را می گشاید و من به این بقعه وارد می شوم، روبرو سه در چوبی دولنگه با شیشه های رنگی قراردارد و در سمت راست و چپ این سه در نیز دو در چوبی دولنگۀ دیگر قرار گرفته است. آقاسید می گوید: “جلوی این سه دری یك حیاط با یك حوض كوچك و آب نما قرارداشت. آن زمان این درها به سمت این حیاط بازمیشدند تا اینكه ما سال ۱۳۸۰ پشت آن را تیغه كردیم”. آقا سید ادامه می دهد: “در قدیم ساختمانها به این صورت ساخته میشد كه به آن ها بیرونی و اندرونی می گفتند و پشت این دیوار راهرویی بوده كه به قبر حاج آقا نجفی منتهی میشده است. روبروی این اتاق سه دری ها هم با استفاده از این ارسی به حیاط باز می شد و به این ترتیب از هردو طرف، حیاط داشت و هوا تردد می كرد و خنك می شد”. آقا سید، درب قرار گرفته در زاویه سمت چپ اتاق را می گشاید، او درست می گفت، در پشت درب چوبی ضلع شمالی بقعه، دیوارهای آجری دیده می شود. درست به موازت این سه در، در قسمت روبروی آن نیز ارسی قرار دارد كه نور از شیشه های رنگی آن به زیبایی به درون می تابد و منظره ای دل انگیز ایجاد می كند.
فاصلۀ ازاره های بقعه تا سقف نیم گنبدش بصورت كامل تزئین شده است. آن چیزی كه در نگاه اول مرا مسخ می كند، گچبری هایی است كه با رنگ سفیدشان بر زمینه ای سبز و آبی رنگ، فضای درخشانی را ایجاد كرده است. خطوط اسلیمی و ختایی به رنگ زرد بر روی زمینه سبزرنگ جای گرفته اند و نور از طریق نورگیر دایره ای شكل سقف نیم گنبد بقعه به درون می تابد.
اطراف نورگیر، نقوش گچبریِ گلدانی دیده می شود كه تصاویری از گل در آن ها نقاشی شده و در بخشهایی از این گلدانها نیلوفر آبی به رنگ زرد نقش شده است. میان نقوش گلدانی نیز گچبری هایی به شكل ترنج ایجاد شده كه درونشان با آئینه كاری تزئین شده است و در بخش هایی نیز مناظر طبیعیِ نقاشی شده ای دیده می شود كه به زیبایی، درون قاب گچبری شده جای گرفته اند. از ارسی روبرو نیز نور به درون وارد می شود و اینگونه فضای داخل را درخشان تر می كند.
در این بقعه سه قبر مرتفع قرار دارد. یكی از آن ها قبر “همدم الملوك معروف به همدم السلطنه” دختر امیركبیر و همسر ظل السلطان و دركنارش قبر “عزیزالسلطنه” قرار دارد و قبر سوم نیز به “ابوالفتح خان صارم الدوله” تعلق دارد. بر این نكته تأكید می كنم كه ای كاش موضوع راهنمایی بازدیدكنندگان از این امامزاده و این بقعه بر عهده كارشناسان متخصص قرار میگرفت چراكه اطلاعاتی كه متولی امامزاده یعنی “آقاسید” عزیز میدهد تنها بر پایه شنیده هایش است، به هروی در این بقعه تنها باید به این گفته آقاسید یقین یافت كه سنگ قبر همدم الملوك به دختر امیركبیر تعلق دارد كه همسر ظل السطان بود و به همدم السطنه شهرت داشت اما درباره دو مقبره دیگر یعنی مقبره عزیزالسلطنه و ابوالفتح خان صارم الدوله باید كمی به متون تاریخی و كارشناسان متخصص مراجعه كرد.
سنگ مزار همدم الملوك معروف به همدم السلطنه
سنگ مزار همدم الملوك(دختر امیركبیر و همسر ظل السلطان) از مرمر یكپارچه مكعب شكل ساخته شده است. سرلوحه این سنگ مزار شامل «هو الحی الذی لا یموت» است كه طرفین آن با نقش قرینه دو فرشته در حالی كه پرواز كنان گل های زنبق را حمل می كنند احاطه شده است. از وظایف فرشتگان می توان به رساندن امدادهای غیبی به انسان های خاص، حمل و طواف عرش، عبادت دائمی و استغفار برای مومنان اشاره كرد و گل زنبق نیز گرچه در فرهنگ اروپایی نمادی سلطنتی است اما بر روی قبور نشانه زندگی مجدّد و حیات ابدی است كه به وسیله فرشتگان عرش برای متوفی هدیه آورده شده است. دور تا دور سنگ مزار نیز با نقش تزئینی مداخل كه از جمله پركاربردترین نقوش تزئینی هنر و معماری اصفهان است به زیبایی حجاری شده است.
اشعار حك شده بر روی سنگ مزار همدم السطنه به خط نستعلیق هستند كه با قاب بندی هایی موازی از هم جدا شده اند.
«ای دریغ از جهان بی بنیاد/ وز جفای سپهر نافرجام/ ماهی از برج سلطنت بنهفت/ چهر چون مهر زیر تیره غمام/ بانویی شد به خاك كز رایش/ مهر و مه روشنی نمودی وام/ تا كه در خاك رفت پیكر او/ آسمان كرد جامه نیلی فام/ زهره تار طرب شكست كه عیش/ شد بر ابنای روزگار حرام/ همدم الملوك كه او را بود/ نسب پاك از امیر نظام/ پدر از خیل سروران بزرگ/ مادر از صلب خسروان عظام/ رفت از این منزل فنا بیرون/ كرد در گلستان خلد خرام/ تشنه قرب دوست بود و گرفت/ از كف ساقی بهشتی جام/ دامن از جیفه جهان افشاند/ چه كند جیفه مرغ عرش كنام/ دام بشكست شد به خلد آری/ نیست طاووس عرش بسته دام/ تا شنید ارجعی ز دوست، پرید/ مرغ روحش ز شوق آن پیغام/ الغرض صبح زندگانی او/ چون ز دور فلك رسید به شام/ شد به ذیحجه از جهان اما/ در محرم بخاك جست آرام/ گفت عنقا برای تاریخش/ كرده در بوستان قدس مقام»…
سنگ مزار عزیز السلطنه
سنگ مقبره عزیزالسلطنه دركنار مقبره همدم السلطنه قرار دارد. بر سرلوحه این سنگ و در میان نقوش اسلیمی و ختایی، جمله «هو الحی الذی لا یموت» حجاری شده است. نقوش اسلیمی و ختایی همچنین به صورت یك قاب بندی اطراف سنگ مزار را نیز پوشش می دهند. پس از آن بر روی سنگ قبر عزیزالسطلنه نوشته شده كه: “وفات مرحومه مغفوره جنت رضوان آرامگاه نوابه علیه عالیه عزیز السلطنه طاب الله ثراها و جعل الجنه مئواها در چهارم شهر ربیع الثانی”. اشعار “آه و فریاد و فغان از دور چرخ كج مدار/ در عزای محنت افزای عزیز السلطنه/ ای فغان از روی زیبای مه چرخ عفاف/ ای خروش از قد رعنای عزیز السلطنه/ ای دریغ از ماه دخت آن دخت ظل پادشاه/ ای فسوس از روی و از رای عزیز السلطنه/ از ستیز چرخ و از ناپاكی خاك دو رو/ خاك شد فرق فلك سای عزیزالسلطنه/ پا به جنت هشت گفت از بهر تاریخش سُها/ جنت مأوی ست ماوای عزیزالسلطنه” بصورت حكاكی شده با خط نستعلیق بر این سنگ قبر دیده می شود.
قتل مادر به دست پسر!
آقا سید می گوید: ” عزیز السلطنه همسر ظل السلطان و مادر صارم الدوله به دنبال اختلاف با ظل السلطان، به خانه حاج آقا نجفی پناهنده می شود تا طلاق خود را بگیرد. ظل السلطان به شدت خشمگین می شود و پسر را برای حل قضیه به خانه حاج آقا نجفی می فرستد. صارم الدوله كه نمی خواست این چنین بد نامی در خانواده شان بماند، با جماعتی رفته و هر چه به مادر التماس میكند، مادر راضی به بازگشت نمی شود. صارم الدوله نیز ششلول كشیده و وی را به قتل میرساند. گفته شده است كه این قتل به اشاره ظل السلطان و به وعده نصف ثروت وی انجام شده است”.
این اما گفته های “آقاسید” است درحالیكه درباره تعلق این قبر به مادر صارم الدوله شبه های زیادی وجود دارد چراكه “مونس السلطنه” بود كه بدست فرزندش صارم الدوله در خانه آقانجفی كشته شد نه عزیزالسلطنه! از سویی دیگر دیدگاه كارشناسان نیز درباره این مقبره شنیدنی است چراكه از دیدگاه برخی تاریخ شناسان، “عزیز السلطنه” دختر ظل السلطان و خواهر صارم الدوله است و وی همچنین عروس عمه‌اش یعنی بانو عظمی است و ازنگاه برخی دیگر از اساتید حوزه هنر و تاریخ و یاستان شناسی، این مقبره به بانو عظمی خواهر ظل السلطان تعلق دارد.
سنگ مزار ابولفتح صارم الدوله
مقبره سوم سنگ قبر ابوالفتح خان صارم الدوله است كه از لحاظ ابعاد و اندازه با دو سنگ دیگر مشابه است. جمله «هو الحی الذی لا یموت» همراه با نقوش اسلیمی و ختایی و نقش گل سرخ، سرلوحه این سنگ را تشكیل می دهند. پس از آن، مشخصات متوفی و اشعاری مرتبط با وی درون قاب بندی های موازی با این مضمون نقر شده است: “وفات مغفور مبرور خلد آشیان خسرو خان نور الله مرقده خلف مرحمت و غفران پناه جنت مكان ابوالفتح خان صارم الدوله عطر الله مضجعه به تاریخ ۱۸شهر ذیقعده ۱۳۱۶”.
اشعار “خسرو چو نهان روی خود از دنیی كرد/ ماوی ز جهان به جنت الماوی كرد/ زد پـــا به سـر دنیی دون از سر نــــاز/ تـا روی ز دنیا به سوی عقبی كرد/ سر زد ز جنـان و گفت تــاریخ سهــا/ خسرو به جنان جـاودان ماوی كرد۱۳۱۶ ” نیز بصورت حجاری شده بر روی سنگ قبر صارم الدوله دیده می شود. در پایین سنگ مزار، نقوش گلدانی به سبك دوره قاجار، گل و مرغ و درخت سرو و پرنده با دقت و طرافت تمام حجاری شده است. نقوش گلدانی از جمله پركاربردترین نقوش تزئینی دوره قاجار است كه روی قبور این دوره نیز به چشم خورند. گلدان همراه با انواع گل های طبیعی به خصایص نیك متوفی و جایگاه بهشتی او اشاره دارد و حضور پرنده نیز نشانه روح انسان است كه به آرامش و مغفرت رسیده است. همچنین درخت سرو به دلیل سرسبزی دائمی اش به زندگی مجدد، حیات ابدی و جاودانگی روح متوفی اشاره می كند.
سایه مرگ بر سر آقامحمدتقی نجفی
به دنبال من، دو بانوی دیگر نیز به این بقعه وارد شدند. یكی كه به لحاظ سنی مُسن تر به نظر می رسد صحبتهای آقا سید را اینطور تكمیل می كند و می گوید: ” حدود ۴۰ سال قبل خانه ما پشت امامزاده احمد بود، من و برادرم بچه بودیم به امامزاده می آمدیم. این سه قبر را یادم هست”. حاج خانم ادامه می دهد: “زن اولِ آقا نجفی نیز اینجا دفن شده بود ولی یكسال بعد از دفن، جنازه را از اینجا به كربلا بردند، درواقع آن زمان رسم بود جنازه را یكسال به امانت می گذاشتند و بعد آن را می بردند. عمه ام جنازه اش را دیده بود و تعریف میكرد كه این زن آنقدر خوب و مومن بود كه حتی بعد از یكسال این جنازه آسیبی ندیده بود و فقط یك لكه پشت دست راستش ایجاد شده بود”! من از حاج خانم می پرسم “كدام آقای نجفی؟” و حاج خانم می گوید: “محمدتقی نجفی كه خانه مشروطیت منزل او بود”. حاج خانم ادامه می دهد: “مادر صارم الدوله اینجا دفن است، او مادر اكبر میرزا صارم الدوله و زن ظل السلطان بود. اكبرمیرزا او را در خانه آقا نجفی با دو گلوله میكشد. صارم الدوله قصد داشته آقا را هم بكشد اما نمی تواند. این مادر، از ظل السطان شكایت داشته، برای همین به نزد آقا می رود، دو روز آنجا می ماند، روز دوم اكبر میرزا می آید. دربان به آقا می گوید كه اكبر میرزا با دو سوار آمده، آقا استخاره می كند كه در بیرونی بماند یا نه اما بد می آید. دربان می گوید در را باز كند حتماً می خواهد مادرش را ببیند. آقا به اتاق دیگر می رود و دوباره استخاره می كند اینجا بماند یا نه اما بازهم بد می آید. به سمت اندورنی خانه می رود و عبا و عمامه اش می ماند و پشت سرش صدای چكمه اكبر میرزا را می شنود كه به سمت او می دود تا آقا را هم بكشد كه دیگر آقا رفته بوده و اكبرمیرزا نتوانست او را بكشد. بعدها آقا حكایت كرده كه وقتی از بیرونی به سمت اندرونی حركت می كرد صدای دو گلوله را شنیده بود”.
به هرروی درباره اینكه این مقبره به پسر ظل السطان تعلق دارد یا خیرف جای تأمل است چراكه بنابه متون تاریخی این مقبره مربوط به شوهر خواهر ظل السلطان، ابوالفتح خان صارم الدوله است كه همسر بانو عظمی نیز بوده است. و آنچه با نام صارم الدوله پسر ظل السطان مطرح است همان اكبرخان صارم الدوله است كه مزار او در تخت پولاد اصفهان قرار دارد.
مقبره همای شیرازی
از بقعه خارج می شوم. می دانم كه همای شیرازی(پدربزرگ جلال الدین همایی) و طرب(پدر جلال الدین) در حیاط امامزاده دفن شده اند. قبر آن دو را جستجو می كنم و دو تكه سنگ مرمر كوچك را می بینم اما یقین دارم سنگ قبرها تعویض شده اند. آقاسید می گوید سال ۱۳۸۹ پیمانكاری كه آمده بود و كف حیاط را یكدست میكرد دستور داد كه سنگ قبرهای قدیمی را بردارند و سنگهایی هم سطح با سایر سنگهای حیاط در آن ایجاد كنند تا امامزاده از حالت قبرستان خارج شود. به این ترتیب سنگ قبرها برداشته شدند كه ازجمله آن ها سنگ قبر همای شیرازی و طرب بود ولی متأسفانه سنگ قبر طرب همان موقع در حین جابجایی كاملاً تخریب شد ولی سنگ قبر همای شیرازی و هرمز خان قشقایی هنوز هم هست”.
آقا سید، سنگ قبر همای شیرازی و هرمزخان قشقایی را به من نشان می دهد كه در ضلع جنوبی امامزاده قرارگرفته اند. با دیدن سنگ قبر همای شیرازی دلم می گیرد، سطح آن بسیار مخدوش است و به سختی توانستم نام همای شیرازی را بر روی آن بیابم، هیچ پوششی هم ندارد تا از گزند آسیبهای احتمالی دور باشد و متأسفانه سنگ قبر پسرش(طرب) نیز تخریب شده و سنگ قبر قدیمیِ او دیگر وجود ندارد.
آقاسید تعریف می كند: ” یكروز ماهدخت(دختر جلال الدین همایی) از امریكا آمد و با دیدن سنگ قبرها گله كرد و رفت. یك شب ساعت ۱۰ شب بود تلفن زد و شماره حساب خواست تا مبلغی برای ساختن یك سنگ قبر برای همای شیرازی و طرب به حسابم واریز كند، بعد پانصدهزار تومان واریز كرد و من دو سنگ قبر از جنس مرمر برای طرب و هما سفارش دادم و با آن مقدار پول بیشتر از این سنگ قبر نمی توانستم سفارش دهم. هرچند كه نظرمن این بود كه سنگ قبرها در دیوار و درون قاب قرار دهند چون بر روی سطح زمین در زمانهای آینده دوباره آسیب می بیند”. اكنون سنگ قبر مرمرین و كوچك همای شیرازی دركنار ضلع جنوبی امامزاده و سنگ قبر مرمرین پسرش طرب، دركنار ضلع شمالی بقعه و با فاصله ای دور از هم اما موازی یكدیگر قرار دارند.
آقا سید می گوید: “اینجا سنگ مزار دیگری هم بود كه به پری خانم دختر الله وردی خان به تاریخ نیمه ربیع الاول ۱۱۶۴هجری قمری تعلق داشت. اما دیگر وجود خارجی ندارد و در جریان كف سازی حیاط امامزاده تخریب شده است. اما سنگ قبر هرمزخان قشقایی سالم است و در زاویه ای از حیاط امامزاده در كنار قبر مهجور همای شیرازی قرار گرفته است”.
