آتشكده آذرخش یا مسجد سنگی شیراز یكی از آتشكده‌های خاموش ایران است. این آتشكده در پنج كیلومتری جنوب‌خاوری(:شرقی) شهر داراب، در دامنهٔ كوه، ساخته‌شده، سازه‌ای شگفت‌انگیز با نمای چلیپا(:صلیبی‌شكل) كه امروزه به نام مسجد سنگ، خوانده می‌شود. گستردگی(:مساحت) این آتشكده ۴۲۰ مترمربع است كه یكپارچه از كوه تراشیده شده و در فاصلهٔ چهاركیلومتری خاوری داراب است. آتشكده آذرخش یكی از آثار منحصر به فرد تاریخی است كه در دامنه شرقی كوه پهنا واقع گردیده است . این بنای شگفت انگیز در دل كوه پهنا حجاری شده و شكل آن بصورت صلیب می باشد. مساحت آن در حدود چهارصد و بیست متر مربع كه تمام دیوارها و محوطه جزرهای آن از كوه تراشیده شده و یكپارچه است . اطراف آن راهروهائی است كه به یكدیگر متصل می باشد . به اعتقاد برخی از محققین این آتشكده یكی از معابد مهم ایرانیان قدیم بوده كه البته از آن بعنوان قصر دختر و كارونسرا نیز نام برده شده است.
مشخصات معماری
بخشی از سقف این سازه باز است و در زیر آن حوض كم‌ژرفایی است. در بیرون این سازه، اتاق كوچكی در كوه ساخته شده كه گویا جایگاه نگهبان آتشكده بوده‌است. شهرستان داراب كه نام قدیم آن دارابگرد بوده‌است در فاصله ۲۷۵ كیلومتری خاوری شیراز است.
بنای این اثر باستانی را به پوراندخت دختر داراب كیانی نسبت می دهند و ساخت آنرا حدود سده سوم قبل از میلاد عنوان كرده اند . علاوه بر جزرهای متعدد و راهروهای پیچ در پیچ در وسط آتشكده حوضی قرار دارد كه اندازه آن با روشنائی در سقف یكسان است . این بنا در مورخ ۱۵/۹/۱۳۱۴ با شماره ۲۲۹ جزو آثار ملی ایران به ثبت رسیده است و پس از سال ها و قرن ها مقارن با سلطنت هلاكوخان به سال ۶۵۲ ه – ق به دستور ابوبكر بن سعد ابن زنگی كه در فارس حكومت داشته در قسمت سمت چپ ساختمان محرابی رو به قبله ساخته شده كه بعد از ساخت محراب آن را مسجد نامیدند . در بالای محراب به خط ثلث نوشته شده :
“به فرمان پادشاه زمان اتابك ابوالمظفر ابوبكر اتابك در ماه رمضان سال ۶۵۲ ه – ق این محراب ساخته شده است.
در بیرون ساختمان اطاق كوچكی در دل كوه ساخته اند كه احتمالاً محل اقامت نگهبان بوده باشد . در ساختمان مسجد دو كتیبه وجود دارد كه یكی بعد از ورود به مسجد بر بالای مدخل ورودی و دیگری اطراف محراب كه حاوی مطالب و آیات قرآنی است ، این سنگ نوشته ها به زبان كوفی و مربوط به دوره اتابكان همزمان با ساخت محراب می باشد.
این بنا كه هم اكنون به مسجد سنگی مشهور است در ابتدا معبد مهر پرستان آریایی بوده و سپس در عصر ساسانی تبدیل به آتشكده شده و آذرخش نامیده اند و دوره اتابكان نیز به مسجد تبدیل گردیده است.
مسجد سنگی (صخره ای) داراب یك نمونه منحصر به فرد در ایران است . طولانی ترین قسمت آن ، طول شرقی غربی آن است كه از در ورودی شروع می شود. ورودی های آن در سمت جنوب شرقی قرار دارد و فاصله آن از ابتدای درگاه ورودی تا انتهای شمال غربی ، تقریباً ۲۰ متر است . طول دو سوی دیگر مسجد كه یكی در راستای جنوب غربی و دیگری در امتداد شمال شرقی است. ۷/۱۸ متر است. عرض چهار سوی آن به طور متوسط و با احتساب عرض راهروها و جزرهای گردنده دور تا دور مسجد ۶۰/۷ متر است. این مسجد در مركز دارای حوض سنگی به عرض ۱۰/۳ متر با پلان مربعی دارد كه به موازات نور گیر سقف در صخره نقرگردیده است. اضلاع نورگیر با طول و عرض حوض یكسان است و نور بنا را تأمین می كند . در قسمت ورودی یك هشتی به ابعاد ۷۸/۲ و ۶/۹ متر وجود دارد ، كه البته ابعاد آن اندكی متغیر است . دور تا دور مسجد را رواقی به عرض ۱ تا ۱۰/۱ متر همراه با جزرهایی به طور متوسط به قطر ۸۵ سانتیمتر احاطه كرده است . كه در سمت راست محراب مسدود می شوند. سقف ها و جزرها ، به جز در راهروهای گردشی اطراف ، همگی بیضی شكل نزدیك به جناقی دارند و همانند طاق آهنگ می باشند. پوشش طاق آهنگ از قدیمی ترین انواع پوشش منحنی در ایران است . در هفت تپه كوره ای موجود است با طاق آهنگ در حدود دو هزار سال قبل از میلاد اجرا شده است و همچنین سردابه ای در چغازنبیل مربوط به ۱۲۵۰ قبل از میلاد با طاق آهنگ اجرا شده است . البته طاق آهنگ جهت پوشش دهانه هایی كه عرض طولانی دارند استفاده می گردد. اغلب منابع و متون ایرانی مسجد سنگی را یك بنای می دانند و به نظر می رسد كه محراب در دوران اسلام در این محل حجاری و نقر گردیده است.این مسجد در دو محل كتیبه دارد ، یكی كتیبه ای كه در محل محراب نقر شده و دیگری كتیبه ای است كه در قسمت بالای ورودی اول داخلی(جلوخان) و ابتدای ایوان شرقی در بالای درگاه و جزرهای طرفین ان قرار دارند. متن یكی از این كتیبه ها همانطور كه ذكر نمودیم می باشد و یكی دیگر نیز دچار فساد تدریجی و فرسوده شده و به مرور زمان دچار صدمه زیادی شده است.
كتیبه بالا ناخواناست و كتیبه پائین تاریخ ۶۵۲ را نشان می دهد . فرصت الدوله شیرازی نیز بخشی از مسجد را ترسیم كرده است كه شامل بخش درونی مسجد سنگی می باشد. كتیبه اطراف محراب به خط كوفی نقر شده و در معرض فرسایش جبران ناپذیری می باشد. این بنای تاریخی دارای نمایی كاملاً اسلامی است هر چند كه قدمت آن به دوران ساسانی می رسد . پلان این بنا همانند چهار طاقی ها یا به پیروی از طرح آنها در دل صخره نقر گردیده است و شباهت زیادی به چهار طاقی ایزدخواست دارد. كه در دوران اسلامی با مسدود كردن بعضی قسمت های آن به مسجد تبدیل گردیده است و این امر ما را بر آن می دارد كه مسجد سنگی را یك بنای اسلامی ساسانی بدانیم. تغییرات و گسترش آن از جمله راهروها و طرفین و احاقاتن بعدی امروزه كاملاً مشهود است. مسجد سنگی، تزئیناتی غیر از طاقچه های باز ندارد . تنها عنصر تزئینی كه به صورت مهر هایی روی هم قرار گرفته به نظر می رسد و در یكی از خاستگاه ها گوشواره دیده می شود. مسجد دارای قوس جناغی اسلامی است ، حال آنكه مسجد سنگی با قوس هایی متداول دوره ساسانی و طاق های آهنگ داخل مسجد سنگی تفاوت فراوانی دارد . داشتن محراب مقرنس كاری با خطوط كوفی، بویژه قطع شدن راهروها در دو طرف محراب و قرار گرفتن آن درست قبله و كتیبه های كوفی دلایل اسلامی بودن بنای مسجد سنگی است . بنای تاریخی و بی نظیر و شگفت انگیز مسجد سنگی با طرح چلیپا(صلیبی) بنا به اعتقاد مورخان ابتدا یكی از معابد مهم مهر پرستان آریایی بوده كه در دوران ساسانی تبدیل به آتشكده (آذرخش) گردیده است. در دوران محمد حسن مبارز به سال ۶۵۲ ه – ق محرابی به این آتشكده اضافه شده و از آن پس این بنا به مسجد تبدیل گردید. در بیرون بنا اتاقكی در دل صخره نقر گردیده است كه احتمالاً محل اقامت نگهبانان آتشكده بوده است.
آدرس: كیلومتر ۵ جاده كمربندی داراب به حاجی آباد
————————————————————————————————————————————————————————————————————————————–
آتشكده‌ی آذرخش یكی از آتشكده‌های خاموش ایران است. نامهای دیگر این آتشكده مسجد سنگ ومسجد سنگی می باشد. این آتشكده در پنج كیلومتری جنوب‌شرقی شهر داراب، در دامنهٔ كوه ساخته‌شده است. سازه‌ای شگفت‌انگیز با نمای چلیپا(صلیبی شكل) .
مساحت این آتشكده ۴۲۰ مترمربع است كه یكپارچه از كوه تراشیده شده است.بخشی از سقف این سازه باز است و در زیر آن حوض كم ژرفایی است. در بیرون این سازه، اتاق كوچكی در كوه ساخته شده كه گویا جایگاه نگهبان آتشكده بوده‌است.
بنای مسجد، عبارت از محوطه صلیبی شكلی است كه در اطراف آن، دورتادور، رواقی با جرز، ستون و دهانه‌های طاقدار قرار گرفته است.پوشش چهار بازوی محوطه صلیبی شكل، به صورت طاق گهواره‌ای ساخته شده، اما پوشش بخش میانی به صورت مربع بریده و فضای روبازی در نظر گرفته‌اند و در زیر آن و وسط تالار، حوض ۴ گوش كم عمقی ساخته‌اند.
طولانی‌ترین قسمت بنا، طول شرقی غربی است كه از در ورودی شروع می‌شود. ورودی‌های آن در سمت جنوب شرقی قرار دارد و فاصله آن از ابتدای درگاه ورودی تا انتهای شمال غربی تقریبا ۲۰ متر است.
طول دو سوی دیگر مسجد كه یكی در راستای جنوب غربی و دیگری در امتداد شمال شرقی قرار دارد حدود ۱۸ متر است.به نظر می‌رسد كه كار احداث این بنا با كندن كوه از بالای نورگیر شروع شده و به صورت یك چاه با پلان مربع به پایین رفته است و سپس از ۴ سمت دیواره‌های چاه، ایوان‌های مسجد كنده شده‌اند كه از نظر زمانی می‌تواند تاریخ اتمام آن را به یك چهارم كاهش دهد.در قسمت ورودی، یك هشتی به ابعاد ۷۸/۲ و ۶۰/۹ متر وجود دارد، كه البته با انحرافی كه در این قسمت بوده، ابعاد آن اندكی متغیر است. دورتادور مسجد را رواقی به عرض ۱ تا ۱۰/۱ متر همراه با جرزهایی احاطه كرده است، كه در سمت محراب مسدود می شوند.
نمای بیرونی و ظاهری مسجد سنگی، بیشتر اسلامی نشان می دهند تا ساسانی. اما، از وجود عناصر ساسانی نیز در اینجا نباید غافل بود. داشتن محراب مقرنسكاری با خطوط كوفی، بویژه قطع شدن راهروها در دو طرف محراب و قرار گرفتن آن در سمت قبله و كتیبه های كوفی، دلایل اسلامی بودن بناست.كنار مسجد سنگی، یك اتاق با سقف طاقی شكل وجود دارد، كه با ۳ پلكان وارد كف آن می‌شود. این اتاق ۸ متر طول، ۳.۱۵ متر عرض و ۱.۹۵ متر ارتفاع دارد.
این مسجد در دو قسمت كتیبه دارد، یكی كتیبه محراب و دیگری كتیبه‌ای است كه در قسمت بالای ورودی داخلی جلوخان و ابتدای ایوان شرقی در بالای درگاه و جرزهای طرفین آن قرار دارند.سقف‌ها و جرزها، به جز در راهروهای گردشی اطراف، همگی قوس بیضی شكل نزدیك به جناغی دارند و در واقع همانند طاق آهنگ هستند. اغلب منابع و متون ایرانی كه قدمت آنها از دوران قاجار تجاوز نمی كند، مسجد را یك بنای مربوط به دوره ساسانی می دانند كه به مسجد تبدیل شده است.برخی از پژوهشگران بر این باورند كه آتشكدهٔ آذرخش در آغاز یكی از نیایشگاه‌های مهرپرستان آریایی بوده كه در روزگار ساسانیان به آتشكده دگرگون شده است.
در زمان محمدحسن مبارز به سال ۶۵۲ قمری، محرابی به این آتشگاه افزوده شده و از آن پس، این سازه مسجد شده‌است. در نزدیكی آتشكدهٔ آذرخش، آسیابی در دل كوه ساخته شده‌است كه از نظر معماری در نوع خود یگانه است.
آسیاب سنگی داراب
در قسمت شمالی مسجد سنگی یا آتشكده آذرخش دارابگرد، آسیاب سنگی بزرگی قرار دارد كه در دل كوه ساخته شده است. این آسیاب دارای دو استوانه سنگی عظیم در بالای كوه است كه از طریق آنها آب مورد نیاز آسیاب تامین می شده است. دو جوی سنگی و ساروجی در دامنه كوه قرار دارند كه چندین كیلومتر مسیر پرفرازو نشیب را در بالای كوه طی می كنند و آب را به آسیاب می رسانند.
چندین حلقه چاه سنگی در بالای كوه برای برقراری توازن در انتقال آب ایجاد كرده اند كه طول برخی از آنها بیش از ۱۵ .متر است. این آسیاب از حیث بنا و ساختمان در نوع خود در ایران بی نظیر است و قدمت آن به عصر ساسانیان می رسد.
در قسمت غربی ورودی آسیاب كتیبه ای به خط كوفی مربوط اتابكان وجود دارد، ظاهراً این آسیاب در این دوره تعمیر و راه اندازی می شود و مجدداً در دوره قاجاریه توسط حاكم داراب تعمیر می گردد. كتیبه ای به خط فارسی به صورت نظم چگونگی راه اندازی مجدد این آسیاب در عصر ناصر الدین شاه را بیان می كند.
در نزدیكی آتشكده آذرخش، آسیاب آذرخش قرار دارد كه دیدن آن را به گردشگران پیشنهاد مینماییم.
آدرس: كیلومتر ۵ جاده كمربندی داراب به حاجی آباد
