غار یخگان در ۷۷ كیلومتری شهر خلخال در ضلع غربی رشته كوه ماسوله داغ (تالش) و در ارتفاع حدود ۲۴۰۰ متری از سطح دریا در دامنه غربی كوهی به نام یخگان داغی (بوزخانه داغی) واقع شده است. مساحت این غار ۱۱۰۰ هكتار می‌باشد و دارای دو دهانه است كه با اختلاف ارتفاع حدود ۲۵ كیلومتر از یكدیگر قرار دارند. قطر دهانه ورودی اصلی این غار در حدود نیم متر است كه به وسیله راهرویی تنگ و باریك به طول ۱۰ متر، به تالار وسیعی منتهی می‌شود. حوضچه آبی به عمق ۲۰ سانتیمتر و در ارتفاع ۱/۵ متری در كف غار تشكیل شده است. آب حوضچه از جمع شدن قطرات آب ناشی از تقطیر در اثر برخورد بخار آب با دیواره سرد تأمین می‌شود. از پدیده‌های جالب توجه غار یخگان ، استالاكتیت‌های سقف غار می‌باشند.
در واقع وجه تسمیه این غار به علت وجود خاصیت یخچالی در بخشی از غار است. در مواقعی كه هوای بیرون غار گرم است، انجماد صورت می‌گیرد و با سرد شدن هوای خارج، نه تنها یخ تشكیل نمی‌شود بلكه یخهای موجود نیز به تدریج ذوب می‌شوند بنابراین می‌توان گفت غار یخگان خلخال اعجاز معكوس طبیعت محسوب می‌شود.
اثر طبیعی و ملی غار یخكان با مساحتی بالغ بر۱۲۱۷ هكتار در سال۱۳۸۱ طی مصوبه شماره ۲۲۵ مورخ ۲۱/۳/۸۱ شورایعالی محیط زیست به مجموعه مناطق تحت مدیریت سازمان پیوست.
به سبب وجود یك چشمه آب بسیار گوارا در پایین دست از ورودی غار چنین استنباط می شود كه به علل مختلف مانند زلزله سقف غار ریزش نموده و جدا شدن سنگ های عظیم از سقف تشكیل غار جدیدی را داده است كه باید ایمن سازی گردد و برای غار اصلی تحقیق و مطالعه تا كشف شود.
هوای داخل غار سرد و به شدت مرطوب و نمناك است. حوضچه داخل غار نیز دارای آب بسیار گوارا و فوق العاده سرد است، آب آن از جمع شدن قطرات آب ناشی از تقطیر در اثر برخورد بخار آب با دیواره سرد تأمین می شود. از خصوصیات ویژه تالار اصلی غار جریان مداوم هوای مرطوب و تشكیل بلورهای یخ به صورت قندیل و ورقه های نازك در قسمت هایی از سطوح دیوارها و سقف است و به لحاظ خاصیت یخچالی آن است كه به نام یخكان یا معدن یخ نامیده می شود. جالب اینكه در مواقعی كه هوای بیرون گرم است انجماد صورت می گیرد و با سرد شدن هوای خارج علاوه بر اینكه یخ تشكیل نمی شود بلكه یخهای موجود نیز شروع به ذوب شدن می كنند.
غار یخگان در ارتفاع ۲۵۰۰ متری و با ارتفاع حدود ۶۰ متر فاصله از نوك قله قرار گرفته است و جنس زمین آهكی است در دهانه ورودی آن كه رو به شرق واقع است آثار هوازدگی فیزیكی و خرد شدن سنگ ها، ناشی از یخبندان به صورت واریزه به خوبی قابل مشاهده است كه گاه تا حدود یكصد و پنجاه متری تا پای رودخانه نیز واریزه گسترش یافته است. دهانه ورودی آن بسیار كوچك (۴۰ ´ ۵۰ سانتیمتر) است كه از طریق یك راهرو تنگ و باریك به طول ۱۰ متر و به قطر حداكثر ۵۰ سانتیمتر به تالار وسیعی منتهی می شود. ابعاد این تالار ۳۶ * ۱۵ متر و حداكثر ارتفاع ۲۰-۱۵ متر است. حوضچه آبی در ضلع شرقی و در ارتفاع ۱.۵ متری از كف غار تشكیل شده است. تالار اصلی از جانب ضلع غربی به وسیله راهروهایی پیچ در پیچ به تالارهای كوچك مربوط می شود.
در بخش یخچالی مسیر همچنان ادامه می یابد تا جایی كه برمی خوریم به چاهی كه رسیدن سنگ به ته چاه چند دقیقه طول می كشد و این مسیر بی انتها است و مستلزم مطالعه بیشتر است. نوع غار از نوع ریزشی است و احتمالاً غار اصلی باید در عمق ۱۰۰- ۵۰ متری پایین تر از كف موجود غار باشد.
غار یخگان با E4850 تا E4853 عرض جغرافیایی و N3709 تا N3711 طول جغرافیایی در منتهی الیه جنوب شرقی استان اردبیل واقع شده است.
در داخل تار اصلی غار یك دودكش به سمت بالا قرار دارد كه به بیرون منتهی می شود و باعث ورود هوا به داخل غار و تهویه طبیعی می شود. به علت موقعیت جغرافیایی و توپوگرافی در كل هوای منطقه به علت نفوذ دائمی رطوبت دریای خزر مرطوب می باشد. در فصول و ایامی كه هوا گرم است ورود هوای گرم به فضای داخلی غار و حركت آن در راهروها و تالارها و برخورد آن با سطوح مرطوب دیوارها و سقف غار سبب تبخیر رطوبت سطحی آنها می شود. این سطوح با از دست دادن انرژی سرد شده و محیط مساعدی جهت انجماد ایجاد می گردد. تشكیل بلورهای یخی به صورت قندیلهای سقفی و ورقه های نازك در سطوح دیوارها سبب می شود درجه حرارت داخلی غار به شدت افت نماید و انجماد با شدت بیشتری ادامه یابد و برعكس چنانچه هوای ورودی سرد و مرطوب باشد با ورود به فضای سردتر داخلی مقداری از انرژی خود را آزاد می سازد و بدین ترتیب هوای داخل غار به تدریج گرم شده و ذوب ورقه ها و قندیلهای یخی و ریزش آنها را موجب می شود. در صورت تداوم این جریان یخهای ریزشی كف غار نیز به تدریج ذوب می شوند و این فرآیند با تغییر دما و رطوبت اشباع هوای خارج به صورت چرخشی ادامه می یابد البته شكل فضای داخلی غار و موقعیت راهروها و تالارها و امكان تبادلات هوایی از طریق ورودیها و دودكش با بیرون در این فرآیند نقش بسیار مهمی دارند.
فرآیند تشكیل بلورهای یخ به هنگام جریان هوای گرم و آب شدن یخها در زمانی كه هوای سرد و مطلوب به فضای داخلی غار به ویژه به تالارها و راهروهای پیچ در پیچ نفوذ می كند. در واقع از خاصیت ویژه مولكولهای آب در جذب انرژی در گذر از حالت جامد به مایع و گاز و آزاد شدن انرژی در حالت عكس یعنی تبدیل بخار آب به مایع و جامد پیروی می كند.
روستائیان به ویژه سكنه قراء گندم آباد و جلال آباد، ركن آباد در تابستان یخ مصرفی خود را از این غار تأمین می كنند و اعتقاد دارند كه یخ غار شفا بخش است.
بازدیدهای معموله و انجام كند و كاوهای غیر مسئولانه و تغییر در سیستم محیطی اثر را تهدید می كند. بدیهی است با كمترین تغییری در سیستم فیزیكی آن ممكن است ویژگی غار كه همانند یخچال طبیعی عمل می كند از بین برود.
