هَمِدان[HAMEDAN] یكی از شهرهای غربی و كوهستانی ایران می‌باشد كه در استان همدان و در دامنه رشته كوه الوند واقع شده‌است. همدان یكی از شهرهای تاریخی-فرهنگی و توریستی ایران به شمار می‌رود. این شهر در سیصد و شصت كیلومتری جنوب غربی تهران، در ارتفاع ۱۸۰۰ متری از سطح دریا قرار دارد. جمعیت این شهر طبق سرشماری سال ۱۳۸۵ مركز آمار ایران برابر با ۴۷۹,۴۴۰ نفر بوده‌است. شهر همدان مركز شهرستان همدان و نیز مركز استان همدان است.
محوطه بزرگ میدان مركزی شهر همدان در زمان سلطنت رضاشاه پهلوی توسط مهندسان آلمانی طراحی شده و به نقشه شعاعی معروف است كه ۶ بلوار اصلی بطور موازی به میدان اصلی شهر وصل شده و بزرگراه‌ها بصورت رینگهای اول و دوم، آنها را منقطع كرده كه درجهان در نوع خود كم نظیر است و در ابتدای هر بلوار اصلی دو گنبد نقره‌ای رنگ جمعاً به تعداد ۱۲ گنبد به یادگار ۱۲ امام مذهب شیعه و با نام ایشان تعبیه شده‌است.
جایگاه تاریخی همدان:
همدان، اولین پایتخت نخستین شاهنشاهی در ایران در ۲۷۰۰ تا ۲۵۵۰ سال پیش بوده‌است. این شهر را نخستین شاه ماد بنیان نهاد و آن را در زبان ایرانیان دوران مادها هگمتانه به معنی «جای گرد آمدگان» نامیدند. همدان پایتخت تابستانی شاهان هخامنشی و اشكانی نیز بوده‌است. نام هگمتانه به مرور زمان در دوران ساسانیان به اَهمتان/ اَهمدان و سپس به همدان دگرگون شده‌است.
آثار مكشوفه از محوطه باستانی هگمتانه و نیز كتیبه‌های گنج نامه آثاری از آن زمان می‌باشند. آثار تاریخی، فرهنگی متعدد موجود در همدان، موجب شد تا در جلسه مورخ ۱۳۷۰/۲/۲ شورای عالی شهرسازی و معماری كشور، همدان به عنوان یكی از شش شهر تاریخی، فرهنگی كشور شناخته شود، همچنین در سال ۱۳۸۵ مجلس شورای اسلامی در مصوبه‌ای همدان را پایتخت تاریخ و تمدن ایران اعلام كرد.
همچنین كاوشهای باستانشناسی انجام شده در تپه گیان نهاوند و وجود تپه باستانی باباكمال و مهاجرت حَیَقّوق پیامبر به تویسركان، (حدود ۷۰۰ سال قبل از میلاد مسیح) نیز حاكی از قدمت این دو شهر می‌باشد. شیر سنگی همدان را اكثر باستانشناسان و مورخین غیر ایرانی یادگار دوران مادها می‌دانند و باستانشناسان داخلی به تازگی آنرا به دوران اشكانی منسوب می‌كنند.
مهاجرت‌های اقوام آریایی‌نژاد ماد از حدود ۳۵۰۰ سال پیش به منطقه غرب ایران و محدوده فعلی استان همدان به تدریج منجر به شكل گیری نخستین حكومت فراگیر به مركزیت هگمتانه (همدان) در فلات قاره ایران گشت و این حكومت در ۶۵۰ پیش از میلاد در اوج اقتدار خود ضمن چیرگی بر بزرگ‌ترین قدرت سیاسی و نظامی آن روزگار یعنی دولت آشور قلمرو خود ار از شرق به آسیای میانه و در غرب به آسیای كوچك گسترش داد. بر اساس نوشته‌های هرودوت مورخ یونانی بدستور دیااكو نخستین پادشاه ماد در هگمتانه (همدان) پایتخت آنان استحكامات عظیمی شامل ۷ دژ تو در تو و كاخهای شاهی برپا شد.
بیشتر پژوهندگان علوم تاریخ و باستانشناسی بر این باورند كه تپه و بناهای امروزی هگمتانه در دل شهر همدان، برجای مانده بقایای همین تأسیسات می‌باشند. این تپه طی چندین سال اخیر مورد كاوشهای باستانشناسی قرارگرفته و بناهای بدست آمده و كارگاههای كاوش در معرض دید مردم قرار دارد.
همچنین انجام حفاریهای باستانشناسی در تپه‌های گودین نزدیك كنگاور در استان كرمانشاه و نوشیجان در ملایر گوشه‌هایی از فرهنگ و تمدن اقوام ماد را در این زمان بر ما آشكار ساخته كه از جمله آنها می‌توان به نخستین اشكال خط ونگارش و سكه‌های اولیه و مظاهر فرهنگ دینی و معماری ایرانی اشاره نمود.
از دوره هخامنشیان علاوه بر سنگ نوشته‌های میخی گنجنامه همدان تعداد قابل توجهی اشیاء زرین و سیمین و نیز بقایای كاخهای سنگی بیادگار مانده‌است كه علاقمندان می‌توانند از آنها در موزه ملی كشور و موزه تپه هگمتانه بازدید كنند از دوره‌های سلوكی واشكانی در همدان گورستان پارتی و در نهاوند معبدآناهیتا برجای است.
شهر همدان در دوره ساسانی یكی از ضرابخانه‌های این حكومت بوده وسكه‌های متعددی از این دوره در دست می‌باشد. شهر نهاوند نیز در این زمان دارای اهمیت ویژه‌ای بود و دژ مستحكمی در آن قرارداشت و یكی از مراكز ایالات اسپهبد نشین هفتگانه این دوره بود.
اعراب در یورش به ایران فتح نهاوند را فتح الفتوح نامیدند و گشودن همدان را به سال ۶۴۵ میلادی پس از فتح نهاوند بزرگ‌ترین پیروزی خود بر ساسانیان شمرده‌اند. از آثار این دوره می‌توان به غار قلعه جوق در فامنین و بقایای قلعه‌ای در همان محل اشاره كرد.
ازاین دوره پس از اسلام نیز در نقاط مختلف استان یادمانهای متعددی برجای مانده كه اهم آنها عبارت‌اند از: بنای بسیار زیبا و ارزشمند گنبد علویان از دوره سلجوقی – برج قربان – بقعه استر ومردخای – بقعه خضر از قرون ۷تا۹ هجری در همدان امامزده ازناو از دوره سلجوقی در فامنین – امامزاده هود واظهر در رزن و بقعه حبقوق نبی در تویسركان از قرن هشتم –امامزاده یحیی – امامزاده حسین و امامزاده اسماعیل د ر همدان و نیز كاروانسرای فرسفج و مدرسه علوم دینی شیخ علیخان زنگنه در تویسركان – آب انبار وسنگ نبشته‌ای معروف به كتیبه آقاجان بلاغی مربوط به بنای یك سد در اسدآباد – یخچال می‌رفتاح در ملایر وحمام حاج آقا تراب در نهاوند ونیز تعدادی پل شامل پل شكسته (خسروآباد)در اسدآباد- پل كوریجان و آبشینه در همدان پل جهان آباد در فامنین – پل فرسفج ومجموعه بازار در تویسركان و پل زرامین در نهاوند جملگی از دوره صفوی و بازار, مسجد جامع و میدان امام همدان و بازار ملایر از ابنیه مهم بعداز دوره صفوی.
آب و هوا:
آب و هوای همدان سرد است و در فصل زمستان زمین پوشیده از برف می‌شود.تابستان همدان معتدل و زمستان طولانی و سرد و برفی است.همچنین كمترین دمای ثبت شده در شهر همدان ۴۳- درجه‌است كه در زمستان سال ۱۳۴۲ ثبت گردیده و از این حیث در ایران ركورد دار است.
شخصیت‌های معروف :
از شاعران، ادیبان و عالمان مشهور استان همدان می‌توان به بزرگانی چون میرزاده عشقی، طاهر همدانی(باباطاهر)، مفتون همدانی و عین القظات اشاره كرد. از هنر مندان معاصر به پرویز پرستویی، هانیه توسلی و مصطفی رحماندوست می‌توان اشاره كرد.
آثار تاریخی، جاهای توریستی و مراكز فرهنگی هنری:
آثار تاریخی:
-آرامگاه بوعلی سینا دانشمند و طبیب نامی ایرانی
-آرامگاه باباطاهر
-گنبدو آرامگاه علویان
-آرامگاه استرومردخای
-برج قربان
-تپه باستانی هگمتانه
-كتیبه‌های گنجنامه
-مجسمه شیر سنگی
-بازار كهن همدان
-مسجدجامع همدان
-كلیسای پروتستان
-كلیسای رافاییل
-میدان امام خمینی (ره)
-قلعه دختر(قیزقلعه سی)
-تپه مصلی
-بقعه خضر
-آرامگاه عارف قزوینی
-سرای قلمدانی
-حمام تاریخی قلعه
مراكز گردشگری، چشم‌اندازهای طبیعی:
تپه عباس آباد، آبشار گنجنامه، پیست اسكی تاریك دره، باغهای مصفای دامنه الوند به ویژه درهای عباس آباد و سد اكباتان، پارك مردم و بوستان ارم از نقاط گردشگری و طبیعی همدان هستند.
مكان و آثار باستانی مذهبی:
امامزاده عبدالله، امامزاده یحیی، امامزاده حسین، امامزاده اسماعیل(امامزاده كوه)، امامزاده هادی ابن علی، امامزاده اسماعیل، امامزاده اهل بن علی.مقبره باستانی امامزاده اظهر، مقبره باستانی امامزاده هود.
موزه‌ها و مراكز فرهنگی هنری:
-موزه تاریخ طبیعی همدان
-موزه هگمتانه
-موزه آرامگاه بوعلی
راه‌های همدان:
-راه اصلی تهران – همدان به درازای ۳۴۱ كیلومتر كه از قزوین میگذرد و ۲۰۰ كیلومتر آن آزادراه و بزرگراه است.
-بزرگراه تهران- همدان كه از ساوه میگذرد.
-بزرگراه تهران – كرمانشاه-خسروی كه همدان در كیلومتر ۳۷۵ این مسیر از سوی تهران قرار دارد.
-راه اصلی تهران – سنندج كه همدان در ۳۴۳ كیلومتری این مسیر قرار دارد.
-راه اصلی تهران – كرمانشاه – ایلام كه همدان در همین مسیر قرار گرفته‌است
-راه اصلی سنندج – همدان به طول ۱۸۲ كیلومتر
-راه اصلی تبریز-زنجان – همدان- اهواز به طول ۲۷۵ كیلومتر
-بزرگراه همدان -ملایر به طول ۷۵ كیلومتر
سوغات همدان:
سفال و سرامیك، چرم و كالای چرمی، فرش، گلیم و جاجیم، انگشت پیچ، سیر تند، شیر شیره، قیسی، مویز، شیره انگور، كماج، حلوا زرده، گردو، مربای پوست پسته.دارتول، باسلق، شیرمال، معجون، مربای گل رز، نان قندی، كاك،
صنایع دستی:
صنایع دستی به ویژه از نظر صنایع چرمسازی , قالیبافی و گلیم بافی و به ویژه با توجه به وجود شهر لالجین به عنوان قطب سفال سازی و سرامیك كشور محسوب می‌شود.
از دیگر صنایع دستی كه در همدان فعال است می‌توان به موارد زیر اشاره كرد:
منبت كاری روی چوب
معرق كاری روی چوب
مسگری و قلم زنی روی مس
طلا سازی، ملیله نقره، طلا كوبی و نقره كوبی
دانشگاه‌ها:
دانشگاه بوعلی سینا
دانشگاه صنعتی همدان
دانشگاه علوم پزشكی و خدمات بهداشتی درمانی استان همدان
دانشگاه آزاد اسلامی همدان
دانشگاه تربیت معلم باهنر
دانشگاه تربیت معلم ابن سینا
دانشگاه پیام نور همدان
دانشگاه جامع علمی كاربردی همدان
دانشكده فنی مفتح همدان
دانشكده فنی جباریان همدان
دانشگاه توسعه و عمران
شهرهای خواهرخوانده:
-شهرهای خواهر همدان: كولاب, تاجیكستان (۲۰۰۴)-پیوند اصلی این دو شهر به علت مقبره میر سید علی همدانی عارف و صوفی زاده شده در همدان می‌باشد كه در كولاب دفن گردیده‌است.
تیم‌های ورزشی:
تیم بسكتبال پگاه همدان
تیم فوتبال پاس همدان
تیم كشتی صنایع و معادن همدان
تیم والیبال شهرداری همدان
تیم فوتبال شهرداری همدان
گویش و زبان:
گویش مردم شهر همدان، فارسی پهلوی با لهجه همدانی است. اما در این استان مردم با گویشهای تركی، كردی و لری نیز وجود دارد. مردم شهر ملایر با لهجه لری-فارسی، شهر بهار به زبان تركی و فارسی، رزن تركی- فارسی و شهر اسدآباد به فارسی-كردی گویش می‌نمایند.