ساختمان موزه رشت بنایی است با قدمتی ۷۰ ساله كه در زیرزمینی به وسعت ۷۰۰ متر مربع و با زیربنای ۵۶۰ متر مربع در خیابان طالقانی ( بیستون ) شهر رشت واقع شده است.
این بنا در گذشته به « میرزا حسین خان كسمایی » آزادیخواه ، شاعر و روزنامه نگار معروف و از رجال دوره مشروطیت و نهضت جنگل بود و یكی از یاران میرزا كوچك خان جنگلی تعلق داشت و در سال ۱۳۴۹ هجری شمسی ، وزارت فرهنگ و هنر وقت آن را خریداری نمود . پس از تعمیرات لازم ، برای نخستین بار توسط كارشناسان مركز مردم شناسی ایران به موزه تبدیل شد و بعد از پیروزی انقلاب اسلامی تا سال ۱۳۶۷ با نام موزه ی شهر زیر نظر اداره كل فرهنگ و ارشاد اسلامی گیلان اداره می شد . موزه رشت واقع در خیابان طالقانی ـ روبروی زایشگاه دكتر فامیلی می باشد .
با تشكیل سازمان میراث فرهنگی كشور ، این ساختمان در اختیار مدیریت برنامه ریزی موزه ها و نمایشگاه ها قرار گرفت و پس از مرمت اساسی در تاریخ دهم مهرماه ۱۳۶۷ بازگشایی شد . این موزه از دو بخش مردم شناسی و باستان شناسی تشكیل شده است .
بخش مردم شناسی
غرفه های مربوط به این بخش در طبقه ی اول موزه قرار دارد . پس از ورود به موزه ، در سمت راست غرفه ای وجود دارد كه در آن مجسمه های مومی یك مرد چوپانِ تالش ، ایستاده با پیراهن و جلیقه و شلوار و گیوه ، با چماقی در دست دیده می شود . پیرمردی چانچو به دست ( چانچو چوبی است كه بر روی دوش نهاده می شود ) كه برای فروش مرغ و تخم مرغ به شهر آمده نیز در كنار او دیده می شود . در غرفه دوم سالن شرقی ، سه زن روستایی با لباس های محلی گیلانی قرار دارند . یكی از زنان در حال بافتن حصیر در پشت دستگاه حصیربافی است .
زنی دیگر در حال بافتن چادر شب دیده می شود . زن سوم بر خلاف این دو زن حالت ایستاده دارد و در اطراف او بافته های دستی مانند گلیم و شال به چشم می خورد .
بعد از دو غرفه ای یاد شده كه به موادی از زندگی روزمره مردمان محلی و مشاغل آنها می پردازد ، در غرفه ی دیگر به انواع وسایل تدخین ( دخانیات ) برمی خوریم كه در آن وسایلی نظیر انواع قلیان های برنجی سفالی ، مسی ، ورشویی و شیشه ای و انواع كیسه توتون و تنباكو ، چوب سیگار ، وافور ، چپق ، جعبه توتون و جاسیگاری در معرض تماشای بینندگان گذاشته شده است .
در كنار ویترین قبلی ، ویترینی دیواری مربوط به وسایل پیرایش و پزشكی تعبیه شده است . در این ویترین وسایلی مانند سرمه ، سرخاب ، آینه ، شانه های مختلف چوبی ، سرمه دان ، سوزن دان ، تیغه فلزی ، سنگ و ماشین اصلاح سلمانی و همچنین بادكش مخصوص حجامت از شاخ گاو ، انبر دندان كشی ، نی و چاقو ختنه كردن ، پیمانه قاشقی و قمقمه برنجی دردار وجود دارد .
در غرفه دیگر این سالن با نوع و چگونگی ابریشم كشی و چله كشی آن آشنا می شویم . رو به روی این غرفه ویترین هایی وجود دارد كه در آن وسایل مورد نیاز حمام مانند لگنچه ، تاس ، سنگ پا ، پارچ و لیوان مسی ، قاب آیینه ، جای سرخاب و سفیداب در معرض نمایش قرار دارند . ویترینی دیگر به نمایش انواع قاشق های چوبی محلی و قاشق های فلزی اختصاص یافته است .
یكی دیگر از غرفه ها مربوط به كارگاه سراجی ( زین سازی ) است كه یكی از مشاغل پر رونق مردم تالش و سیاهكل در گذشته بوده است . در این غرفه ابزار مختص این شغل و ساخته هایی مانند تزیینات مربوط به اسب و قاطر چون مگس پران ، دهن بند و ران بند كه از چرم ساخته می شد ، به نمایش گذارده اند .
پنج ویترین بعدی به نمایش ابزار و وسایل روشنایی و ظروف گوناگون مانند پی سوز ها ، چراغ های لامپا ، روغن دان فلزی ، چراغ موشی فتیله دار ، جای شمع ، چراغ بادی ، چای دان ورشو ، قوری برنجی اختصاص یافته است .
در انتهای این سالن كه به قسمت دیگری منتهی می گردد ، غرفه سفال گری و كارگاه مربوط به آن وجود دارد .
در راهروی باریك جنب سالن شرقی انواع گلیم های محلی به صورت خورجین و كیف و چند گلیم دیگر با انواع نقوش هندسی ، در ابعاد مختلف به چشم می خورد . در همین راهرو غرفه ی دیگر معروف به غرفه زندگی ایوان وجود دارد . این غرفه یك خانه روستایی با سقف گالی پوش را نشان می دهد كه در آن یك زن در حال خواباندن بچه ای در گهواره و دیگری در حال نخ ریسی با چرخ ریسندگی ( چَر ) است . وسایل تكمیل كننده این غرفه ها وسایل مورد نیاز یك زندگی ساده و روستایی مانند گمج ، قندشكن ، استكان ، خاك انداز ، ظرف شیرخوری ، آویزی از اسپند و … است .
در قسمت دیگری از این طبقه به فرش هایی تاریخی بر می خوریم كه با طرح های زیبا و تاریخی ، گل و بوته و اسلیمی با حاشیه و لَچَك و ترنج نقش گشته اند . پنج تخته فرش اهدایی شهرداری رشت ، مربوط به سال های ۱۳۰۶ و ۱۳۰۵ ش كه در چهارچوب های بزرگ جای گرفته اند ، از این جمله اند .
قرارداد ها و وقف نامه های مربوط به دوره قاجاریه نیز در این سالن به دیوار ها نصب شده و یا درون ویترین های دیواری جاسازی شده اند . ماكت ماسوله در مقیاس ۳۰۰/ ۱ در قسمتی از این فضا به نمایش گذارده شده است . این ماكت وضعیت طبیعی ، نوع معماری و دیگر خصوصیات ماسوله را به صورت جالب نشان داده است .
از دیگر آثار ویژه این موزه مجسمه ای چوبی است كه در مراسمی در سال ۱۳۶۸ از طرف « سامورا ماشل » رئیس جمهور وقت كشور موزامبیك به رسم یادبود به حضرت آیت الله خامنه ای ریاست جمهور وقت ایران كه به آن كشور عزیمت نموده بودند ، اهدا شده بود . این مجسمه از جنس فوفل ( نوعی چوب كمیاب و مطبوع ) و نشانگر اندام گره خورده مردان و زنان است كه برای رسیدن به آزادی به یكدیگر پیوند خورده اند . این مجسمه از كُنده یك پارچه ساخته شده و داری رنگ قهوه ای است . ارتفاع مجسمه ۱۴۳ سانتیمتر و نقوش كنده شده بر روی آن برجسته است .
بخش باستان شناسی
بخش باستان شناسی موزه رشت در زیرزمین یا سرداب ساختمان قرار دارد و مُعّرف عظمت و شكوه باستانی این خطّه و فرهنگ مردمان آن است . بخش باستان شناسی داری ۲۸ ویترین شیشه ای دو طبقه و ۱۱ ویترین دیواری است . قدیمی ترین اشیای این بخش ها پیكان های سنگی متعلق به منطقه پیركوه است كه از حفاری های غیر مجاز كشف شده و تاریخ آن ۳ هزار سال پیش از میلاد مسیح تخمین زده می شود .
برخی از آثار پیش از اسلام موزه ای رشت حاصل اكتشافات باستان شناسی استان و برخی دیگر به سیر نقاط كشور تعلق دارد و به منظور شناخت و تبادل فرهنگی در این بخش قرار گرفته اند . اشیای سفالی این بخش بیشتر به صورت ظروف و گاه به صورت حیواناتی نظیر گاو و قوچ ( ریتون ) و پرنده است . اشیای زینتی مانند سنجاق ها ، دستبند ها ، انگشتر ، گوشواره و گردن بند و اشیای رزمی مفرغی مانند خنجر ، كارد ، شمشیر ، پیكان است . ظروف مفرغی چون پیاله ، ملاقه و جام نیز در این بخش به نمایش گذاشته شده است .
سنگ قبر های مربوط به دوران اسلامی به دست آمده از « بیورزن » عمارلو ، باغچه سرای آستارا ، بقعه بابا ولی دیلمان با خطوط نسخ و از جنس مرمر سفید از اشیای دیگر این بخش است . سكه های دوران تاریخی و اسلامی ، خمره های نگه داری مایعات و اغذیه ، كلاه خود جنگی و …. دیگر ویترین های این بخش را زینت داده اند .
علاوه بر این آثار ، مخزن این گنجینه ، محل نگهداری برخی آثار نفیس نظیر سكه و زیور آلات است كه گاه به معرض نمایش عموم گذارده می شود .
در طبقه بالا و در قسمت زیر شیروانی ، انباری قرار دارد كه محل نگهداری اشیای مطالعاتی است و آثاری كه از كاوش های علمی به دست می آید و یا از حفاران و قاچاقچیان به صورت غیر مجاز كشف شده ، ابتدا جهت مطالعه و مرمت در این بخش حفظ می گردد . كارگاه مرمت اشیای موزه نیز در اتاقی دیگر در این طبقه فعال است .
