عود سازی زهی است كه در خاورمیانه و كشورهای عربی رایج است و از قدیمی‌ترین سازهای شرقی به شمار می‌رود. درباره تاریخ پیدایش و خاستگاه این ساز، نظرات متفاوتی وجود دارد. عده‌ای با استناد به تصاویر حجاری شده، ریشه آن را در هند و برخی دیگر بلخ را خاستگاه آن می‌دانند. البته گسترش این ساز در میانه عصر اشكانی و سراسر عصر ساسانی در ایران، باعث شده بسیاری آن را سازی ایرانی بدانند. این ساز را می‌توان آن را از اصیل‌ترین سازهای موسیقی ایران زمین به شمار آورد. آثار باستانی میان‌رودان متعلق به هزارهٔ دوم پیش از میلاد، نگارهٔ مردی ایستاده را نشان می‌دهد كه به نواختن بربط مشغول است.
بر اساس الواح گلی پیدا شده در حفاری های شوش و منطقه هفت تپه استان خوزستان، نوعی از عود با بدنه ای بیضی شكل در حدود ۱۵۰۰ سال پیش از میلاد مسیح رایج بوده است. نوعی عود دیگر با كاسه ای گرد در استان لرستان كشف شده كه جنس آن برنزی است. همینطور ظرفی نقره ای با زمینه ای مشابه در مازندران كشف شده است كه از سال ۱۹۵۳ میلادی در موزه انگلیس نگهداری می شود. یكی از مجسمه های یافت شده در شوش مربوط به هزاره دوم پیش از میلاد مسیح كه هم اینك در موزه ایران باستان نگهداری می شود، تصویر نوازنده عود را به وضوح نشان می دهد. از شمایل این مجسمه چنین پیداست كه وی فردی عادی نبوده و احتمالاً از كاهنان آن روزگار بوده است. عكس های موجود در روی ظرف های فلزی یافت شده از دوره ساسانیان و همچنین اشعار شاعران ایرانی، نشان می دهد كه عود در آن زمان ساز رایجی بوده است. عود در یونان باستان باربیتوس یا باربیتون نامیده می شد.
پس از اسلام، این ساز از طریق مسلمانان به اروپای قرون وسطی وارد شد و نام لوت بر خود گرفت. ساز ماندولین بعدها با الگوبرداری از عود بوجود آمد. مهم ترین تفاوت ماندولین با عود پرده هایی است كه بر روی دسته آن می بندند. در حالیكه دسته عود امروزی فاقد پرده است. امروزه نوعی از عود در سوریه، یونان، اردن و تركیه متداول می باشد كه در قدیم به عنوان عود آشوری شناخته می شد. این عود وسعت صدایی وسیعی دارد و از نظر ظاهری شبیه عودهایی است كه در نقاشی های مصر باستان دیده می شود.
دسته بلندی دارد و به عنوان “دیوم” dium آشوری شناخته می شود. اما قدیمی ترین سند مربوط به عود پس از اسلام، در كتاب موسیقی الكبیر فارابی دیده می شود. وی در این كتاب به معرفی سازهای زمان خود می پردازد و از آن جا كه عود مهم ترین ساز آن روزگار بوده است، مطالب كتاب را با معرفی آن شروع می كند. بنا به نوشته فارابی عود نزدیك ترین ساز به صدای انسان است. چنان كه در تصویر دیده می شود، عود زمان فارابی دارای پرده یا دستان بوده است. در مینیاتورهای دوره صفوی كه بر صفحات شاهنامه ابوالقاسم فردوسی نقش بسته است، نوازنده عود دیده می شود.
شكل كاسه عود از یك زاویه بسیار شبیه سینه بط یا همان مرغابی است. به همین دلیل در زبان فارسی به این ساز بربط می گفته اند. اگر ساز را در حالتی قرار دهیم كه پشت آن قابل دیدن باشد، می توانیم شباهتی بین این ساز و سینه مرغابی را مشاهده كنیم.
كاسه عود در گذشته همانند تار و سه تار به صورت یكپارچه از تنه درخت تراشیده می شد. ولی در عصر حاضر روش ساخت كاسه به شكل گذشته منسوخ و روش تركه ای جانشین آن شده است. در این روش تخته های نازكی از چوب درخت توت یا گردو در آب خیسانده می شوند و پس از قرار گرفتن در قالب هایی ویژه، با حرارت رطوبت خود را از دست می دهند تا خشك شوند. قطعات خمیده چوب با در كنارهم قرار گرفتن، شكل نهایی كاسه را می سازند.
پس از چسباندن تركه ها و شكل گرفتن كاسه، دسته و سرپنجه عود را به كاسه وصل می كنند. روی صفحه ساز، سوراخ بزرگ و مشبكی ایجاد می شود كه گل نام دارد. بیشترین حجم صدای عود از سوراخ های گل ساز بیرون می آید. محل اتصال كاسه به دسته عود، گلوگاه نام دارد.
عود دارای ۱۰ عدد سیم نایلونی و فلزی است كه به صورت جفتی كوك می شوند. در گذشته همه سیم ها از روده تابیده، ساخته می شدند ولی با پیدایش سیم های نایلونی، همه سیم ها را از این جنس انتخاب می كنند. در چند دهه اخیر با پیشرفت های صنعتی، سیم های عود را تركیبی از نایلونی و فلزی انتخاب می كنند. دو جفت اول كه صدای زیرتری دارند، همواره نایلونی و سه جفت بعدی از سیم های فلزی فنردار شبیه سیم های گیتار و ویلنسل هستند. برخی نوازندگان دو جفت سیم وسط را نیز نایلونی می بندند ولی دو جفت بم، همیشه از جنس فلز انتخاب می شوند. سیم ها از یك سو به سیم گیر واقع بر روی خرك درگیرند و از سوی دیگر به گوشی های ده گانه واقع در سر پنجه متصل می شوند.
گستره صدا دهی عود، دو هنگام (Octave) است و بیشتر در محدوده بم صدا می دهد. سیم های دهگانه عود به صورت جفتی كوك می شوند و در واقع این ساز پنج سیمه محسوب می شود. ابی خاص خود را دارد و در عین حال برخی تكنیك های نوازندگی سازهای دیگر هم بر روی آن قابل اجراست. برای نمونه انواع همراهی ها (accompany) را با عود می توان اجرا كرد. همچنین امكان اجرای مضراب ریز، چنگانه (آرپژ) ، انواع آكورد ، مضراب دراب ، ویبراسیون و نت های سرعتی (پاساژ) در این ساز وجود دارد.
