راه و جاده از گذشته های دور یكی از نیازهای اساسی انسان متمدن و شهر نشین بوده و توسعه راهها از دغدغه های مهم حاكمان به حساب می آمده است. وجود راههای مناسب و مطمئن علاوه بر ایجاد ارتباطات فرهنگی و گسترش بازرگانی و تجارت در هر منطقه، در زمانهای بروز حادثه و یا هجوم دشمنان هم تسهیل كننده اعزام قوای كمكی به مناطق مختلف بوده است.
در گذشته های دور راهها عمدتا برای رفع نیاز ساكنان محلی و توسط نیروهای محلی ساخته میشد ولی با شكل گیری كشورها و امپراطوریهای عظیم، نیاز به ساخت راهها و جاده های فرا منطقه ای بیش از پیش احساس شد. در ایران نخستین بار به فرمان داریوش كبیر راه شاهی به صورت سنگفرش از شوش پایتخت ایران تا سارد، مركز لیدیه و به طول تقریبی ۲۵۰۰ كیلومتر كشیده شده و در پی آن سایر مناطق كشور نیز با راههای مناسبی به مركز كشور متصل شد.
البته به احتمال قوی قطعات مختلف این جاده در گذشته های دورتر و خصوصا توسط حكومت آشوریان ساخته شده و در زمان داریوش به صورت یكپارچه در آمده و بهسازی شده است. در حقیقت اهمیت كار هخامنشیان به اداره این راه است و نه هموار كردن آن.
نقشه امپراطوری هخامنشیان و راه شاهی
اهمیت حمل و نقل و راههای ارتباطی از نظر داریوش به حدی بود كه با استخدام یك ناخدای یونانی به نام اسكیلاكس و در اختیار گذاردن ملوانان ایرانی، اقدام به شناسایی و تهیه نقشه راههای آبی كشور پهناور ایران از دره سند، واقع در غرب هندوستان و منتهی الیه مرز ایران در شرق تا دریای مدیترانه در غرب امپراطوری ایران نمود.
اسكیلاكس طی ۳ ماموریت طولانی مدت اقدام به مكاشفه و نقشه برداری ساحل های كشور ایران از دره رود سند تا ورودی رود فرات به خلیج فارس، ساحل جنوبی خلیج فارس تا دریای سرخ (محیط شبه جزیره عربستان) و در نهایت نقشه برداری سواحل دریای سیاه نمود كه آخرین ماموریت وی با ناپدید شدن كشتی او (احتمالا غرق كشتی و مرگ خدمه آن) برای همیشه ناتمام ماندبزرگترین نتیجه تلاش این دریانورد بزرگ، ساخت كانال ارتباطی بین رود نیل و دریای سرخ به فرمان داریوش و ایجاد ارتباط دریایی بین سواحل جنوبی و غربی آن روزگار امپراطوری عظیم هخامنشی بود. (در حقیقت این كانال برای سومین بار به دستور داریوش كنده شد.
پیش از آن و در زمانهای دورتر نیز ۲ نفر از فرعونهای مصر به نامهای ستی اول و ملكه هت شپ سوت فرمان به حفر این كانال داده بودند كه در هر بار پس از مدتی به علت طوفانهای شن و عدم لایروبی مناسب پس از مدتی كانال پر شده و استفاده از آن غیر ممكن میگشت. استانهای مازندران و گیلان (طبرستان و دیلمان قدیم) واقع در جنوب دریای خزر به علت وجود كوههای سر به فلك كشیده البرز كه همچون كمربندی در جنوب آنها امتداد یافته است در طول تاریخ كمتر مورد هجوم مهاجمان خارجی قرار گرفته و جز در مواردی معدود در اكثریت اوقات دارای حكومتی مستقل از حكومت مركزی ایران داشته اند.
تا پیش از ظهور صفویه تنها لشكر كشی محدودی به مازندران صورت گرفته بود كه عمده ترین آنها توسط كورش كبیر، محمود غزنوی، تیمور گوركانی و شاه اسمعیل صفوی بوده در همه موارد لشكریان با مشقات فراوان وارد منطقه طبرستان شده و آنرا طی كرده اند. در زمان شاه عباس كبیر، به علت علاقه او به منطقه مازندران و خصوصا شهرهای بهشهر و فرح آباد ساری، به دستور وی راهی سنگفرش با كیفیت بالایی در مسیر ساری به ورامین (مسیر قائمشهر به فیروزكوه و ادامه مسیر حبله رود تا گرمسار و ورامین) احداث گردید كه پس از فوت وی به علت بی توجهی حاكمان بعدی به مرمت آن رو به ویرانی نهاد.
با به قدرت رسیدن قاجاریه و انتخاب تهران به عنوان پایتخت، دسترسی سهل تر به مسقط الراس این خاندان در منطقه استر آباد (استان گلستان فعلی) نیاز به راه عبور مناسب از كوههای البرز را بیشتر نمودار ساخت. در طول این دوره علاوه بر مسیر گردنه گدوك (راه فیروزكوه فعلی) و مسیر قزوین – منجیل – رشت، راه دیگری كه از كوهستان توچال، شهرستانك، بلده، كجور و نور عبور میكرد نیز مورد استفاده قرار میگرفت.
در زمان ناصرالدین شاه قاجار و به دستور وی مسیرهای قدیمی و مالروی دره های هراز و چالوس تعمیر و به راه ارابه رو تبدیل گشتند. همچنین در سال ۱۲۹۰ ناصرالدین شاه مجددا دستور به بهسازی مسیر لاریجان (هراز) داده و حسین علیخان وزیر را به سرپرستی این كار منصوب نمود. وی نیز با همكاری گاستیگر، مهندس اطریشی كه در خدمت دولت ایران بود جاده را به اندازه ای پهن كرد كه دو ارابه در مسیر مقابل بتوانند بدون برخورد از آن عبور كنند.
در سال ۱۲۹۵ و با اتمام عملیات ساخت این راه به عنوان یادبود نقشی از شاه قاجار در یكی از صعب العبور ترین نقاط این مسیر به نام تنگ بند بریده بر سینه كوه و مشرف بر رود خروشان هراز حك گردید. این نقش برجسته كه در محل به شكل شاه معروف است جدید ترین و آخرین نقش برجسته تاریخی ایران در بین ۱۰۵ نقش برجسته كشف شده به شمار می‌آید و در آن ناصر الدین شاه سوار بر اسب در وسط و ۱۰ تن از درباریان در طرفین شاه حجاری شده است. در اطراف نقش برجسته كه حدود ۸ متر طول و ۴ متر ارتفاع دارد اشعاری در مدح ناصرالدین شاه و فرمان او در خصوص مرمت راه لاریجان حك شده است.
در زمان پهلوی دوم و با اتمام ساخت راه آسفالته هراز در دهه ۱۳۴۰ و ساخت تونل وانا به منظور حذف منطقه خطرناك تنگ بند بریده، این نقش برجسته از مسیر جاده دور افتاده و تا به امروز به تنهایی بر دیواره سمت غرب تنگه ناظر بر عبور رود هراز میباشد. برای دیدن این نقش برجسته باید در یكی از طرفین تونل وانا توقف كرده و حدود ۱۰ دقیقه مسیر كناره غربی رودخانه را در پشت تونل ادامه داد. این نقش برجسته تقریبا روبروی دومین خروجی اضطراری تونل وانا از سمت تهران واقع شده است.
در حال حاضر تنها تابلوی راهنمای این اثر تاریخی در حدود ۱۵۰ متری تونل وانا از سمت تهران و در سمت چپ جاده پیش از ورودی پل و تونل وانا نصب شده است. محل قرار گیری این تابلو به گونه ای است كه به هیچ عنوان توجه گردشگرانی كه به سمت آمل میروند را جلب نمیكند، از طرفی گردشگران سمت مقابل هم اصلا نوشته های تابلو را نمیبینند.!!! متاسفانه چند وقتی است كه زمزمه هایی مبنی بر كشیدن یك جاده در این تنگه به منظور كاهش ترافیك تونل وانا شنیده میشود. این قضیه از دو بعد جای شگفتی دارد: نخست آنكه كشیدن چنین راهی باعث ایجاد آسیب جدی و انهدام دو اثر تاریخی شكل شاه و بقایای جاده تاریخی لاریجان به آمل كه پیشینه آن به دوره ساسانیان بازمیگردد خواهد شد.
دیگر آنكه افرادی كه با این منطقه آشنایی دارند میدانند كه به علت عرض كم دره رود هراز در این نقطه، برای ایجاد هر جاده استانداردی نیاز به اشغال بخشی از بستر این رود خروشان وجود دارد كه با توجه به طبیعت این رود و سیلابهای دوره ای كه در آن اتفاق می افتد احتمال بروز خسارتهای مالی و جانی در طی زمان ساخت و استفاده از این راه فرضی برای كارگران و رهگذران بسیار زیاد خواهد بود. در چنین شرایطی به نظر میرسد بهترین راه حل برای كاهش فشار ترافیك بر تونل وانا، حفر یك تونل دیگر به موازات آن باشد. امری كه در دولت فعلی به علت هزینه بالا و مدت زمان لازم برای احداث آن مخالفی جدی به نام وزیر راه دارد.
