سنتور سازی است كه با دو مضراب چوبی نواخته می شود و شباهت اش به ساز قانون تنها در شكل ظاهری اش می تواند جستجو شود. این ساز تا اواسط حكومت صفویه دست كم در موسیقی رسمی و شهری آن روزگار وجود نداشت. اما در مینیاتورهای بعدی نشانی از سنتور دیده می شود.
سنتور كه غالب مورخین خاستگاه اصلی آن را ایران می دانند، هم اینك با اندك تفاوتی در شكل ظاهری و با نام های مختلف در شرق و غرب جهان رواج دارد. این ساز در كشور چین با نام یان كینyangqin ، در اروپای شرقی دالسی مر dulcimer و در كشورهایی نظیر انگلستان، آلمان، اتریش، هندوستان، كامبوج و آمریكا با نام های گوناگون رواج دارد. علاوه بر این درعراق، تركیه، سوریه، مصر، پاكستان، هند، تاجیكستان، ارمنستان، گرجستان، ویتنام، كره، اوكراین و دیگر كشورهای آسیای میانه و یونان نیز نواخته می شود.
ابوالحسن علی بن حسین مسعودی (متوفی به سال ۳۴۶ ه.ق) مورخ مشهور و نویسنده كتاب مروج الذهب در شرح اوضاع موسیقی زمان ساسانیان، هنگام نام بردن از سازهای متداول موسیقی آن زمان، واژه سنتور را با املای سنطور ذكر می كند. در دیگر متون تاریخی از جمله اشعار منوچهری شاعر قرن پنجم، نامی از سنتور به میان آمده است. گر چه عبدالقادر مراغه ای در نوشته هایش سازی شبیه سنتور به نام یاطوفان معرفی می كند. ولی سازی كه به شكل امروزی می شناسیم تا پیش از دوره قاجاریه، نشانی از آن در دست نیست. اما سازی مشابه آن در گذشته های دور با نام قانون در فلات ایران رواج داشته كه فارابی در كتاب موسیقی الكبیر، نمونه ای از تصویر آن را آورده است. در نقاشی های عمارت چهلستون اصفهان، نوازنده قانون هم دیده می شود.
سنتور سازی است ذوزنقه ای شكل كه بلندترین ضلع در سنتورهای معمولی (ضلع نزدیك به نوازنده)، ۹۰ سانتی متر، كوچكترین ضلع (ضلع دور از نوازنده)، ۳۵ سانتی متر، اضلاع كناری اش كه به صورت مورب هستند، ۳۸ سانتی متر و ارتفاع آن نیز ۶ تا ۱۰ سانتی متر است.
سنتور معمولاً از چوب درخت گردو، سرو، شمشاد، توت، شاه توت، توت سیاه، آزاد و فوفل ساخته می شود كه بهترین چوب برای صدا دهی مطلوب و مورد پسند حرفه ای ها، چوب گردو، فوفل و آزاد است. روی سطح سنتور دو حفره به شكل گل وجود دارد كه علاوه بر زیبایی ظاهری، در كیفیت صدای سنتور نقش زیادی دارند.
سنتور ۷۲ رشته سیم دارد كه از دو جنس اند. سیم های زرد (بم) از جنس برنج و سیم های سفید (زیر) از جنس فولاد هستند. تا اوایل قرن بیستم میلادی كه سیم های فلزی رواج نداشت، سنتور نوازان از ابریشم تابیده، به عنوان سیم استفاده می كردند. سیم های سنتور به صورت چهارتایی بسته می شوند و هر چهار سیم یك صدا تولید می كنند و چنانچه یك یا چند سیم با هم كوك نباشند، صدای آزار دهنده ای از ساز شنیده می شود.
سیم ها روی پایه های كوچك چوبی كه به آنها «خرك» گفته می شود، قرار می گیرند. در سنتورهای معمولی، دو ردیف خرك ۹ تایی (جمعا ۱۸خرك) وجود دارد كه به «سنتورهای ۹ خرك» معروف اند. سنتورهای ۱۱ و ۱۲خرك نیز وجود دارند كه البته زیاد معمول نیستند. خرك های سمت راست به كناره راست ساز نزدیكترند و خركهای سمت چپ، كمی بیشتر با كناره چپ فاصله دارند. فاصله بین هر خرك ردیف چپ تا كناره چپ ساز را «پشت خرك» می گویند.
كوك كردن سنتور، با چرخاندن “گوشی ها” بوسیله آچار مخصوص انجام می شود. كوك كردن سنتور همانند پیانو بسیار وقت گیر است.
سنتور با دو چوب نازك به نام مضراب نواخته می شود. مضراب های سنتور در گذشته وزن بیشتری داشتند و بدون نمد استفاده می شدند. ولی در چند دهه اخیر، مضراب های سبك تر و ظریف تری ساخته شده اند كه بر نوك آن ها، دو قطعه نمد كوچك می چسبانند. این كار باعث می شود كمی از طنین صدای ساز كم شود. ضمن این كه سبكی مضراب ها، امكان اجرای قطعات پر سرعت را فراهم می كند. مضراب های قدیمی به خاطر ساختمان متفاوت شان، تحرك مضراب های جدید را ندارند ولی در عوض به خاطر وزن بیشتری كه دارند، امكان اجرای برخی تزئینات موسیقی ایرانی را بهتر فراهم می كنند. بی نمد بودن این نوع مضراب ها به نوازنده اجازه می دهد با اشاره كوچكی به سیم های سنتور، یك جمله موسیقایی را به نحو مطلوبی تزئین كند. همچنین سنگین بودن مضراب باعث می شود تا نوازنده بتواند تك مضراب های پر قدرتی را اجرا كند كه در مضراب های جدید عملاً ممكن نیست. در حال حاضر هر دو شیوه سنتور نوازی با مضراب لخت و نمد دار طرفداران خود را دارد.
سنتور ۹ خرك رایج ترین نوع سنتور است كه سنتور سل كوك نامیده می شود و نت های ردیف موسیقی دستگاهی ایران براساس آن نوشته شده است. نوع دیگری از سنتور ۹ خرك با اندازه ای كوچكتر وجود دارد كه صدای زیرتری دارد و به سنتور لا كوك معروف است. گستره صدای سنتور در حدود سه اكتاو است.
برخی نوازندگان امروزی، بم ترین سیم ساز را دو پرده پایین تر كوك می كنند كه البته این كار با عث افزایش گستره صدادهی سنتور نمی شود. زیرا تعداد خرك های ساز تغییری نكرده و نوازنده با این كار عملاً فقط یك نت را بر نت دیگر ترجیح داده است.
سنتور در مقایسه با سایر سازهای ایرانی محدودیت های زیادی دارد. یعنی این كه همه دستگاه ها و آوازهای موسیقی ایرانی را با یك كوك نمی توان نواخت و لازم است برای اجرای یك یا چند دستگاه، كوك ساز تغییر كند. گاهی نوازنده مجبور می شود خرك ها را جلو و عقب ببرد تا كوك ساز تغییر كند و این خود باعث عدم توازن بین سیم های سفید و پشت خرك می شود. این كار معمولاً زمانی انجام می شود كه فرصتی برای كوك كردن نیست و نوازنده می خواهد، تغییر دستگاه بدهد. به طور كلی كوك كردن سنتور یكی از سخت ترین كارهای نوازنده آن است. چنان كه می گویند معادل نصف عمر تمرین سنتور نوازان به كوك كردن ساز می گذرد. چون ضربه های مداوم مضراب روی سیم ها و تاثیر گذاری رطوبت و حرارت روی چوب و سیم ها، كوك ساز را به هم می زند و ۷۲ سیم باید مرتب بررسی شوند كه آیا كوك هستند یا نه. از این رو سنتور سازی است كه در عین زیبایی، بسیاری از عوارض طبیعی می تواند روی صدا و كوك آن تاثیر بگذارد و حتی نوازنده های باتجربه را برای یك كوك دلخواه ناكام بگذارد. در این خصوص نقل شده است كه حبیب سماعی نوازنده سرشناس سنتور روزی در مجلسی گفته: “كوك سنتور مرا پیر كرده است.
