حمام علیقلی خان اصفهان یا همان موزه حمام علیقلی خان كه حمامی در اصفهان بوده در دوره حاضر تغییر كاربری داده و تبدیل به موزه مردم شناسی شده است این بنا در منطقه یك، خیابان بیدآبادی، محله علیقلی آقا واقع شده است. مجموعه تاریخی علی قلی آقا از اثرات هنری معماری و شهر سازی دوران پر عظمت صفویه است كه در محله بید آباد اصفهان واقع گردیده و شامل بازار و چهار سوق، مسجد، مكتب خانه، حمام، زور خانه و كاروانسرا و دكاكین كسبه مختلف بوده كه متاسفانه به مرور زمان قسمت هایی از این مجموعه تخریب و بجای آن بناهای جدید احداث گردیده است.
حمام علیقلی آقا اصفهان به وسیله علیقلی آقا از درباریان دو پادشاه صفوی، شاه سلیمان و شاه سلطان حسین صفوی در مجموعه ای كه خود، بانی آن بوده، به سال ۱۱۲۵ هجری قمری ساخته شده است. این حمام از نوع معماری سبك اصفهان در اواخر عصر صفوی است. بنای حمام شامل دو حمام بزرگ و كوچك و فضای چال حوض است. هر یك از این دو حمام از دو بخش اصلی سربینه و گرم خانه تشكیل یافته است، به طوری كه در آن دوره مردان و زنان به صورت جداگانه می توانستند از آن استفاده نمایند.
استفاده از حمام برای همه مردم آزاد بوده و از سحرگاه تا نیم روز مردها و از ظهر تا غروب زنان استحمام می كردند. البته در بعضی دوره ها مانند دوره قاجار، ثروتمندان و افراد با نفوذ ساعاتی گرمابه را قرق یا اجاره می كردند و اجازه ورود را تا زمانیكه خود مشغول استحمام بودند به مردم عادی نمی دادند.
مخزن حمام از سوختن چوب و زغال گرم می شد و حتی دود حاصل از آن را به داخل لوله هایی كه در كف وجود دارد هدایت می كردند تا برای ضدعفونی و گرم كردن سایر قسمت ها نیز مورد استفاده قرار بگیرد، بدین ترتیب از كمترین انرژی موجود، به بهترین وجه استفاده می كردند.
در چند جای حمام در كنار حوضچه ها، سنگ های یك تكه و سفید رنگی به اندازه یك متر دیده می شود كه سطح آنها آجدار و دارای برجستگی های ملایمی است. تعجب نكنید اگر بگوئیم كه از این سنگها برای ماساژ دادن استفاده می كردند. این سنگها مانند تكیه گاه صندلی و عمود بر حوضچه ها طراحی شده اند و از حفره بالای آنها آب گرم بر سطح آجدار جاری می شد ونقش یك ماساژور را بازی می كردند.
آب به خاطر اختلاف سطح میان مخازن و حوضچه ها و فواره ها، به گردش در می آمده و برای به جریان انداختن آب، لوله ها را شیب دار طراحی كرده اند. یكی از مواردی كه هنگام بازدید حمام توجه شما را به خود جلب خواهد كرد وجود تعداد زیادی فواره ها و جوی های آب است كه تقریبا همه جا دیده می شوند. این فواره ها باعث م یشوند تا صدای دلنشین آب در فضای بسته حمام بپیچد و در همه جا به گوش برسد تا كسانی كه برای شستشو به گرمابه آمده اند، ساعتی به آرامش برسند و خاطر از دغدغه های روزمره بشویند.
یكی از نكات جالب این گرمابه، سیستم نوردهی آن است. روشنایی از روزنه هایی تأمین می شود كه بر روی سقف گنبدی شكل حمام تعبیه گردیده، دراین روزنه ها شیشه های محدبی و عدسی شكل وجود دارد. خاصیت محدبی این شیشه ها علاوه بر جلوگیری از اتلاف انرژی، باعث شكست نور شده و روشنایی را پخش می كند. در واقع مهندسان و معماران بنا از خاصیت ذره بین، برعكس استفاده نموده و براحتی فضای داخل حمام را روشن كرده اند. ویژگی جالب دیگر اینكه شیشه ها از یك طرف نور را عبور می دهند و كسی كه در پشت بام باشد نمیتواند داخل حمام را ببیند.
مشخصات موزه حمام علیقلی آقا اصفهان :
ورودی حمام بزرگ یك فضای هشت ضلعی بوده كه به هشتی مشهور است و پس از عبور از دو راهروی عمود بر هم به بینه (رخت كن) متصل می گردد بینه یك هشت ضلعی كامل بزرگ است. پوشش طاق و گنبد آن بر روی هشت ستون سنگی قرار گرفته است. برای تأمین روشنائی بینه نورگیرهای شیشه داری بنام جام گاه در سقف تعبیه گردیده است. ازاره های بینه به فاصله ۱۴۰ سانتیمتردارای كاشیكاری هفت رنگ با نقوش گل و بوته و برگ و اسلیمی بوده و قسمت بالایی تزئینات آهك بری سفیدرنگ به زمینه مشكی مربوط به دوران صفویه ونقاشی با موضوعات متنوع مربوط به دوران قاجار است.
سربینه با راهرو موربی به گرمخانه متصل می گردد. در ضلع دیگر این راهرو لنگ شوی خانه و سرویس بهداشتی قرار گرفته است. گرمخانه حمام فضای تقریبا مستطیل شكلی است كه بر روی هشت ستون سنگی و دیوارهای جانبی قرارگرفته، كف گرمخانه با سنگ های مرغوب مرمرین پوشیده شده است كه زنبورك هایی در زیرداشته، از طریق تون هوای گرم به داخل زنبورك وارد شده و باعث گرم شدن كف می گردیده است. دور تا دور دیوار گرم خانه تا ارتفاع ۱۴۶ سانتیمتر با تزئینات كاشیكاری با نقوش گل و مرغ و اسلیمی مزین شده است. خزینه حمام در كنار گرمخانه قرار گرفته و از طریق پله هایی كوتاه بدان می رسند.
در طرفین خزینه نیز دو محل استحمام اختصاصی طراحی شده كه به شاه نشین مشهور است. در ضلع جنوبی گرمخانه ساختمان چهارحوض و در طرفین آن نیم هشتی های زیبایی (شاه نشین های غربی و شرقی) قرار دارد. ابعاد تقریبی استخر ۵*۱۳ متر با عمق ۲۵/۱ است. كف محوطه باسنگ فرش شده و ازاره دیوار آن تا ارتفاع ۱۶۸ سانتیمتر دارای كاشیكاری هفت رنگ با طرح هایی نظیر درخت سرو و شكوفه، تركیب بندی هایی با نقوش درختان میوه و گل و بوته و اسلیمی است. بر روی یكی از جرزهای مشرف به گرمخانه یك تابلو كاشی تصویر مردی ایستاده با لباس و عمامه و عصا بدست مربوط به دوران صفویه كه احتمالا تصویربانی حمام یعنی علی قلی آقا می باشد را نشان می دهد.
حمام كوچك ساختار معماری مشابه حمام بزرگ دارد. با این تفاوت كه در مقیاس كوچكتری اجرا گردیده است. آب مورد استفاده در حمام از چاه گاو تأمین می شده كه بوسیله گاو در فضایی به نام گاورو واقع در ضلع غربی بنا بیرون كشیده و به مخزنی واقع در پشت بام انتقال داده می شد و از آنجا با تنبوشه های سفالین به خزینه ها و آب نماها و چهارحوض هدایت می گردید. ازدیگر بخشهای حمام سیستم گرمایش آن شامل تون (آتشدان)، انبار سوخت، تیان (ظرف مخصوص گرم كردن آب) و گودال جمع آوری خاكستر می باشد كه در ضلع غربی بنا واقع شده و همچنین دودكش ها و كانال های انتقال گرما به زیر حمام است. سیستم دفع فاضلاب به روش گنداب بوده. بدین ترتیب كه فاضلاب از طریق كف شوی های دو محل گرمخانه و بینه به كانالی هدایت گردیده و سرانجام در محوطه بزرگی در پشت حمام سرازیر شده در آن محل پس از خشك شدن به خارج شهر حمل می گردید.
این بنا با وسعت ۹۸۳ مترمربع اكنون به عنوان موزه مزدم شناسی در معرض دید عموم گردشگران قرار گرفته است.
