روستای بیتم هم اكنون یكی از روستاهای تابعه شهر شاندرمن استان گیلان میباشد.بیتم به معنی بدون رطوبت یا كم رطوبت می باشد. مطابق نوشته های رابینو ۱(۱۲۹۱-۱۲۸۵ ه.ش) (( شاندرمن در میان طالشدولاب و ماسال قرار دارد به طوری كه حدود آن از شمال به طالشدولاب و از جنوب به ماسال و از مشرق به گسكر و از مغرب به خلخال محدود می گردد. شاندرمن سابقاً یكی از قسمت های منطقه وسیع گسكر بوده است . از نظر ملگونف شاندرمن در سال ۱۸۶۰ میلادی (۱۲۷۷ هجری) از زمان هدایت خان دارای مردمی فقیر و دهكد هایی ویران بوده است. بیست سال بعد زنوویف گفته است كه شاندرمن دارای شانزده دهكده است كه چهار دهكده از آنها خراب و بقیه كم جمعیت هستند . این ناحیه كه سابقاً دارای ۱۲۵۰ نفر جمعیت بوده است اكنون دارای ۳۰۰۰ نفر جمعیت است كه با كشاورزی و گله داری و پرورش زنبور عسل زندگی می كنند .اكثر این مردم به چادر نشینی عادت دارند و به تناسب فصل در كوهستانها به كوچ میپردازند . در حدود یك قرن است كه حكومت این ناحیه در خانواده خان فعلی نصرالله خان، فرزند رحیم خان، فرزند نصرالله خان، فرزند ابراهیم خان موروثی می باشد .۲
بیتم در پای كوه قرار دارد و مركز نایب الحكومه است. فاصله ماسال به بیتم دو فرسنگ و فاصله بیتم به خمیران كه در حاشیه مرداب است دو فرسنگ. وفاصله بیتم به پونل در منطقه طالشدولاب سه فرسنگ است.در آمد شاندرمن در حدود ۱۸۵۱۷.۰۲قران است كه مالیات بیتم ۸۷۳.۳۰ قران می باشد.۳ ))
مطابق اطلاعات امروزی موقعیت جغرافیایی این روستا برابر ۳۷ درجه و ۲۵ دقیقه و ۵۹ ثانیه شمالی ، ۴۹ درجه و ۵ دقیقه و ۲۶ ثانیه شرقی می باشد و ارتفاع آن از سطح دریا در حدود ۸۵ متر است.برطبق سرشماری سال ۱۳۸۵ این روستا دارای ۹۰ خانوار و۳۷۷ نفر جمعیت (۱۸۴ مرد و ۱۹۳ زن ) و ۲۶۰ نفر با سواد می باشد. دین اهالی اسلام شیعه مذهب می باشند . وبه زبان شیرین تالشی صحبت می كنند .شغل اصلی اكثر مردم كشاورزی و دامداری است . بیتم از جهت شمال به روستای وزمتر واز جهت غرب به كوههای تالش ، از جهت شرق به روستای ظربچی و از جهت جنوب به روستای پلنگه سرا منتهی می شود .فاصله آن از شاندرمن ۴.۵ كیلومتر و از ماسال ۱۰ كیلومتر میباشد.به علت واقع شدن در پای كوه از چشم انداز بسیار زیبایی برخوردار است. به طوری كه اگر كمی از دامنه كوه بالا رویم مناظر چشم نواز و سرسبزی را در پیش رو خواهیم داشت كه در انتهای افق به مرداب زیبای بندرانزلی ودریا ختم میشود. هم اكنون روستای مذكور متجاوز از ۱۰۰ خانوار جمعیت دارد. در دوره قاجار بیتم از مراكز حائز اهمیت حكومتی وخان نشین تالش بوده است. در نقشه ای از گیلان كه در موزه میان پشته(كاخ شاه) بندر انزلی موجود میباشد به عنوان یكی از مراكز، ثبت شده است و این خود نشاندهنده اهمیت سیاسی منطقه میباشد.بیتم مركز حكومت شاندرمن بوده است،وبطوریكه در فوق از رابینو ذكر شد حدود یكصد سال حكومت در خانوده ایكه بنام رحیمی هم اكنون در بیتم زندگی میكنند سابقه داشته است. از طرف ناصرالدین شاه به رحیم خان عنوان سرهنگ اعطاء میگردد و ایشان بعنوان حاكم شاندرمن اقدام به ساخت دارالحكومه در بیتم مینماید.رحیم خان در نزدیكی این بنا در ساختمانی سه طبقه وآجری ولی كوچكتر زندگی میكرد. متاسفانه اطلاعات دقیقی از تاریخ شروع و جزییات ساخت بنا در دست نیست. تنها اطلاعات موجود خاطرات حاج دوست محمد خان رحیمی فرزند نصرالله خان است كه در حد توان در اختیار دوستان قرار خواهم داد.شاید این سهل انگاری از آنجا ناشی شده باشد كه زندگی در این عمارت برای ساكنین آن عادی بوده و فكر نمیكردند كه روزی جزء آثار تاریخی این مرز و بوم گردد. این بنا در دو طبقه با ۲۲ اتاق وزیربنایی در حدود۴۷۰ مترمربع درهر طبقه ساخته شده است .در ساخت دیوارها از آجر استفاده شده كه در نزدیكی محل مربوطه كار پخت آجرها انجام گرفته است .عرض دیوارها درطبقه اول در حدود یك متراست كه در طبقه فوقانی كمتر شده است.در ساخت دربها و پنجره ها از چوب ٱزاد و ملچ وگردو استفاده شده وهمچنین بالكن سراسری كه در زبان محلی تلار نامیده میشود چوبی میباشد. سقف خانه در زمان ساخت لت بوده كه در سال ۱۳۴۰ با حلب جایگزین میشود. لت صفحه هایی از چوب به طول ۴۵ تا ۵۰ سانتیمتر و به عرض ۳۰ سانتیمتر است ، این چوبها را با سنگهائیكه روی آن میگذاشتند محكم میكردند ، ولی به مرور زمان از میخ استفاده شد و تخته ها روی یكدیگر میخكوبی میشدند كه هم اكنون نیز خانه های ییلاقی لت پوش هستند . شخصی بنام استاد زلفی كه بسیار متبحر بوده كار چیدن لتهای عمارت را بدون استفاده از سنگ ومیخ انجام میداده بطوریكه در زمان بارندگی سقف چكه نمیكرده است و در زمان بادهای شدید موسمی نیز آسیبی متوجه آن نبوده است.
نقشه طبقه اول با اندكی تفاوت مشابه طبقه دوم میباشد . نیمه شمالی ساختمان قرینه نیمه جنوبی است.دو ورودی یكی در شرق ودیگری درغرب ساختمان با پلكانهای زیبا به طبقه دوم نظر بیننده را جلب مینماید.طبقه دوم محل دیدارو پذیرایی از میهمانان بوده و طبقه پایین جهت كارهای متفرقه ،آشپزی و غیره بوده است. دو سالن بزرگ مستطیل شكل در طبقه بالا وجود دارد كه دو اتاق در دو طرف هر سالن و پنج اتاق مابین دو سالن قرار گرفته كه همگی به یكدیگر راه دارند و باز نمودن دربها موجب تشكیل دالان شده ودر تابستان سبب خنكی اتاقها میشود. طبقه اول با دو اتاق كمی تغییر یافته مشابه طبقه فوقانی میباشد و چند اتاق آن بدون تغییرات با دیوارهای كاهگلی كه جهت انباری استقاده میشده باقی مانده است .
محوطه بنا سنگفرش بوده كه قسمتی از آن هنوز باقی است. لازم به یادآوری است كه تمام دربها و پنجره ها ، طارمی ها، تیرهای سقف در قسمت دامنه خراطی شده و كار دست می باشند.
بعد از رحیم خان فرزند ایشان نصرالله خان كه فردی بسیار باسواد و مذهبی بودند جانشین پدرشد. نصرالله خان در نوجوانی جهت تحصیل به مدرسه فیضیه شهر رشت فرستاده میشود كه میرزا كوچك خان نیز در آنجا تحصیل میكرد و با یكدیگر دوست بودند و این آغازی بود برای همكاری خان با میرزا در نهضت جنگل. در طول دوران مبارزه میرزا ، خان از هواداران ایشان بودند و با یكدیگر مكاتبات زیادی داشته اند كه متاسفانه بعد از شكست نهضت بعلت فشار و اختناق از طرف رضا شاه دوست محمد خان اقدام به از بین بردن این نامه ها میكند . خان چندین بار فرزند خود دوست محمد را همراه نفرات مسلح به كمك میرزا فرستاده بود. این همكاریها و سایر كمكها باعث فشار از طرف حكومت بر نصرالله خان شده تا جاییكه سردار مقتدر یكبار اقدام به حمله به داراحكومه نموده و تصمیم به دستگیری نصرالله خان داشته كه مدت چهل و پنج روز جنگ ودر گیری ادامه مییابد و نیروهای ضرغام السطنه به نزدیكی عمارت میرسند . از آنجاییكه تعدادی از سربازان میرزا نیز در عمارت بودند و سخت مقاومت كردند افراد سردار مجبور به عقب نشینی شدند. هنوز آثار تیر بر روی تعدادی از ستونهای عمارت مشهود است .در یكی از این روزها دوست محمد خان از ناحیه ساعد زخمی میشوند، كه بعداً در ملاقاتی كه با میرزا داشتند ، از وضعیت دست ایشان سئوال میكنند ومیفرماید این برای جوان نشان افتخاراست.دوست محمد خان این گفته میرزا را به كرات وبا احساس خاصی بیان میكردند. این فشارها در نهایت منجر به تضعیف قدرت خان شده وباعث نقل مكان موقت ایشان به رشت وزندگی درمحله سبزه میدان میشود. در این مدت پدرعبدالحسین خان مرزبانی حاكم میشود.اكنون خانواده مرزبانی در بیتم ساكن هستند.پدرعبدالحسین خان پسرعموی رحیم خان بود.
آقای علی ماسالی در كتاب سیری در فرهنگ ، تاریخ و جغرافیای تاریخی تالش در قسمت حكومتگران شاندرمن چنین نوشته است «در سال ۱۳۰۸ هجری قمری ابو نصر میرزا فرستاده ویژه ناصرالدین شاه كه به تالش سفر كرده بود توقفی نیز در ماسال و شاندرمن داشته است.او در سفرنامه خود اقدام به توصیف چگونگی وضعیت حكومتگران ومشكلات ومعضلات سیاسی واجتماعی واقتصادی آنان ومردم این نواحی پرداخته ومینویسد كه از طاهر گوراب به ماسال جادهای مناسب وجود نداشت اما راه مال رویی دیده میشد كه در مسیر رودخانه خالكایی ماسال قرار داشته است . در هنگام عبور از شاندرمن توقف كوتاهی نیز در آنجا كرد و اوضاع اقتصادی مردم شاندرمن را اسفناك توصیف كرده است او در گزارشات خود به ناصرالدین شاه ضمن اشاره به ظلم و تعدی والی گیلان نسبت به حكام ولایات كوچكتر در این باره مینویسد مرزبان خان از حكام شاندرمن كه در بیتم سكونت دارد به خاطر پرداخت های سنگین مالیاتی به دولت مجبور به دریافت قرض و وام های كلان شده و به همین منظور بساری از املاك خود را نزد مالكان بزرگ غیر بومی به رهن گذارده است . رابینو كه تقریباً بیست سال پس از سفر ابو نصر میرزا به ماسال و شاندرمن به این نواحی آمده بود در نوشته های خود نیز از حكام شاندرمن نام برده كه نوشته های وی را در ابتدا مطاتعه نمودید. رابینو همچنین قدمت حكومت خانواده نصرالله خان را بیش از یكصد سال دانسته و می نویسد حكومت شاندرمن در بین خانواده فعلی نصرالله خان موروثی بوده است . اما به نظر می رسد كه تنها از طریق فرزند ارشد انتقال و ادامه نیافته باشد بلكه از زمان رحیم خان به بعد حكومت آنجا بین دو خانواده و پسر عموزادگان یكدیگر دست به دست شده است . به نظر می رسد كه مرزبان خان پس از رحیم خان (عموی خود) به حكومت شاندرمن نشسته باشد.»
بدست آوردن حكومت بیشتر از طریق دادن پول زیاد و به طریق مزایده مالیاتی بوده است.
بعلت متروكه ماندن عمارت ، ساختمان تا حدی تخریب شده بود كه دوباره نصرالله خان بعنوان حاكم از رشت برمیگردد و در عمارت ساكن می شود.نصرالله خان داماد حاكم ماسال جواد خان نیز بود كه این نیز در تقویت پایه های حكومت ایشان موثر بوده است.در زمان نقل مكان نصرالله خان ساختمان مورد دستبرد قرار گرفته بود و تعدادی از دربها به سرقت رفته و به ساختمان آسیب زیادی وارد شده بود.منتهی خان با وجود اینكه فردی باسواد بود سهل انگار نیز بوده و به این جهت نسبت به مرمت عمارت بی توجهی كرده و سالهای پایانی عمر خود را به همان صورت در این بنا طی كرد ودر سال ۱۳۱۲ ه.ش دار فانی را وداع گفت .
از این تاریخ به بعد فصل تازه ای برای این بنای تاریخی باز شد. تنها فرزند ذكور نصرالله خان بنام دوست محمد خان وارث این عمارت گردید.ایشان نیز فردی باسواد و بسیار مذهبی بودند و مورد احترام اهالی ماسال و شاندرمن بودند.بر خلاف پدر فردی نكته سنج و دقیق بوده و به نگهداری بنای مذكور توجه خاصی داشتند. دوست محمد خان در حوالی سال های ۱۳۲۲ ه.ش تا ۱۳۲۴ تصمیم به تعمیر ساختمان گرفته و سه از استاد كارهای بنام وقت را از روستای بیلیل خلخال كه در ساخت كارهای چوبی عمارت های بزگ مهارت داشتند آورده و مشغول به مرمت ساختمان نمودند . تعدادی از دربها به سرقت رفته بودند و مقداری تخته های كف ساختمان به مرور زمان پوسیده شده بودند . این سه استاد كار نجار كه برادر یكدیگر بودند و نام دو تن از آنها یوسف و تقی بود از پاییز شروع بكار كرده ودر بهار سال آینده كار تعمیر وبازسازی ساختمان را به اتمام رساندند . دوست محمد خان تغیراتی نیز در بنا ایجاد كرد . از جمله تبدیل چند درب قسمت جنوبی به پنجره ، مسدود كردن شومینه های داخل عمارت ، برداشتن دو بالكن كوچك در بالكن بزرگ و سراسری ( تلار ) را كه گوشواره مینامیدند و احتمالاً جهت خواب واستراحت بوده است . مسدود كردن شومینه به احتمال زیاد به جهت امنیت ساختمان بوده چرا كه تعداد زیادی از ساختمان های قدیمی دچار آتش سوزی شده و از بین رفته بودند زیرا شومینه های قدیمی كه هیزمی بودند نیاز به مراقبت از دودكشها داشتند.ونهایتاً این بنا تقریباً به همان شكل تا به امروز حفظ شده است كه لازم میدانم از خانواده رحیمی در حفظ این بنا تشكر كنم . این بنا در تاریخ ۱۳۸۴/۸/۱۴ درسازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان گیلان بنام ساختمان دوست محمد خان ثبت شده است و در سال ۱۳۸۶ با توجه و پیگیری این سازمان سقف بنا مرمت گردید . با توجه به منحصر به فرد بودن این بنا در استان جهت بازسازی و حفظ این اثر تاریخی و معرفی بیشتر آن توجه مضاعف مسئولین و بویژه میراث فرهنگی را میطلبد .
منبع :bitam-e-shanderman.blogfa.com
——————————————————————————————
۱- رابینو (۱۹۵۰-۱۸۷۷) برای جمع آوری مطالب كتاب ولایات دارالمرز ایران- گیلان در فاصله سال های ۱۹۰۶ الی ۱۹۱۲ كه با عنوان كنسولیاری بریتانبا در رشت به سر می برد صمیمانه به تلاش پرداخت.
۲-دوست محمد خان ، فرزند نصرالله خان ،اعتقاد داشت در ذكر نام جد بزرگشان اشتباهی صورت گرفته ونام ایشان رستم خان بوده ونه ابراهیم خان . حال این تضاد از كجا ناشی شده است بنده بی اطلاع هستم.
۳ – رابینو، ه.ل، ۱۳۵۰، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران ، ترجمه جعفر خمامی زاده ، صفحات ۱۲۸ تا ۱۳۳ .
