گنبد نمكی كرموستج در استان فارس واقع است. یكی از جالب ترین و قابل دسترس ترین گنبدهای نمكی لارستان، گنبدنمكی كرموستج است.این عارضه طبیعی كه در فاصله قریب ۲۸ كیلومتری جنوب شرقی شهر لار است قابلیت دسترسی به آن از طریق جاده آسفالته لار- بندرلنگه می باشد. این ساختار نمكی با روندی كاملاً متفاوت از روند چین خوردگی های منطقه حالتی شمالی جنوبی داشته كه دقیقاً در محل خمش طاقدیس گچ دریال جنوبی این طاقدیس برونزد یافته است. شكل ظاهری گنبد در حال حاضر به صورت بیضوی نه چندان متقارن بوده كه ماكزیموم قطر بزرگ آن با ۸ كیلومتر و قطر كوچك آن به صورت نامنظم، به طور متوسط قریب ۵ كیلومتر بوده و روند شمالی جنوبی قریب ۵ ۱ لار) از لحاظ توپوگرافی گنبد را می توان به / مساحتی قریب ۴۵ كیلومتر مربع را اشغال می كند.(شكل توپوگرافی ۵۰۰۰۰ دو بخش مرتفع و پست تقسیم كرد. كانون شمالی این بیضوی مركز فشردگی بوده و بخش مرتفع گنبد را شامل می شود.
انواع كانی ها و بلورهای آذرین و دگرگونی
این نوع جاذبه در گنبدهای نمكی بیشتر مورد توجه گردشگران علمی و متخصصین علوم زمین می باشد بیشترین تمركز این نوع سنگ ها در بخش شمال غربی گنبدنمكی در دره حد فاصل بین گنبدنمكی و طاقدیس گچ می باشد . سنگ ها یی با منشأ آذرین در درون گنبدنمكی به دو صورت دورنی و بیرونی تشكیل یافته اند سنگ ها و بلوك های عظیمی كه با بافتی ریز مشخص شده اند، نشان دهنده عدم زمان كافی جهت تشكیل بلورهای آن ها است لذا شاید به توان گفت كه چنینسنگ هایی به صورت بسیار سریع در سطح ظاهر شده و سریع سرد گردیده اند كه فرضیه انفجاری بودن گنبد نمكی را تقویت می كند.
در برخی از بلوك های آذرین نیز خطوطی دیده می شود كه می توان تناوبی بودن زمان تشكیل آن ها را حدس زد بیشتر این سنگ ها به صورت گدازه های طنابی قابل ردیابی است.و برخی از سنگ ها حاصل قطعات ریزدانه ای انفجارات آتشفشانی است كه آگلومراهای آتشفشانی را ایجاد كرده اند. انواع كانی های آذرین در منطقه دیده می شود از جمله انواع توف ها- انواع پگماتیت ها- سرپانتین- خانواده آلژیسیت ها اما جالب ترین كانی كه می توان مورد بحث قرار داد مسكوویت ها است به عنوان آخرین كانی تشكیل شده در فرآیند سرد شدن سنگ های آذرین و هم چنین كانی كوارتز كدر، در رابطه با كوارتز كدر باید گفت كه این كانی یك كانی با منشأ درونی است قاعدتاً كوارتز باید بی رنگ و نسبتاً شفاف باشد ولی كوارتز كدر طی فرآیند سرد شدن در قسمت های دورنی با مواد رادیواكتیو در ارتباط بوده و از شفافیت آن كاسته شده و به كدر شدن آن می انجامد. این پدیده ارتباط بین گنبد نمكی و مواد رادیواكتیو یا در واقع منشأ گیری بسیارعمیق گنبد نمكی را تقویت می كند.
از عمده ترین شرایط تشكیل دگرگونی دو پدیده فشار و حرارت است به نظر می رسد كه اكثر سنگ های دگرگون شده حاشیه گنبد نمكی تحت هر دو پدیده فشار و حرارت دگرگون شده اند اشكال ایجاد شده در سنگ های دگرگونی چین و شكن هایی در آن ها دیده می شود كه با توجه به مقدار نیرو و درجه حرارت اشكال خاصی را ایجاد كرده و برخی مواقع در یك قطعه سنگ چین خوردگی های لامینه ای به وضو ح دیده می شود .
بیشتر بلوك های عظیم آذرین موجود در بخش شمال شرقی گنبد این وضعیت به خود گرفته اند.
انواع كانی های رسوبی و تبخیری
اساساً گنبدهای نمكی از دو بخش هسته و سنگ پوش تشكیل می شود. سنگ پوش گنبدها دارای انواع كانی های رسوبی از جمله گچ ها، مارن ها، آهك ها و ماسه سنگ می باشدو بخش هسته معمولاً مملوازكانی نمكی است در گنبدنمكی كرموستج بخش مرتفع كه قسمت برونزد یافته هسته است، پوشیده از كانی های نمكی و بخش پست كه حاصل جریان یافتن زبانه گنبدنمكی به سمت دشت كرموستج می باشد شامل انواع كانی های رسوبی و به ویژه تبخیری ها، گچ و ژیپس می باشد. تنوع رنگ ها در كانی های رسوبی پدیده ای متحیرانه و شگفت انگیز است. مارن های خاكستری مایل به بنفش، هماتیت های قرمز رنگ، لیمونیت های زرد رنگ، انواع اكسیدها و هالوژن های رنگی در كنار بلورهای سفید رنگ جذابیت ویژه ای به گنبدنمكی برای جلب ژئوتوریسم داده است.
اشكال نفوذی آذرین رخنمون شده
گنبدنمكی مجموعه ای است مخلوط از سنگ های آذرین، رسوبی و دگرگونی هر چند كه نظریه های اخیر لایه بندی بودن آن بیشتر مورد تأكید قرار داده ولی خاطر نشان باید كرد، كه هر سه نوع فرآیند شكل زایی ساختمانی در گنبدنمكی كرموستج قابل بررسی است. در مورد سنگ هایی با منشأ ماگمایی می توان گفت كه علاوه بر قطعات عظیمی كه در حین صعود گنبدنمكی از پی سنگ جدا شده، اشكال آذرین درونی نیز در منطقه قابل ردیابی است. شكستگی های زیاد داخل گنبدنمكی به صورت ریفتی عمل كرده و مواد مذاب ماگمایی را به داخل رسوبات تبخیری گنبدنمكی تزریق نموده است در حال حاضر به علت تفاوت جنس بین سنگ های نفوذی با سنگ ها ی اولیه این مواد نفوذی به صورت برجسته درقسمت هایی از منطقه به وضوح دیده می شود. از مهمترین اشكال ایجاد شده می توان از سیلهای برونزد یافته، دایك ها و نك ها صحبت كرد طی بازدیدی كه از حاشیه جنوبی زبانه نمكی انجام گرفته وجود چندین نك و دایك برونزد یافته در دشتی نسبتاً هموار كه احتمالاً دشتی است فرسایشی و هم چنین مسیل های موازی با طبقات رسوبی در دامنه جنوب شرقی .( به وضوح دیده می شود
دگر شیبی
مهمترین پدیده ژئومورفولوژیكی بخش مرتفع پدیده دگرشیبی می باشد. دگرشیبی یعنی قرار گرفتن دو لایه رسوبی با شیبهای مختلف بر روی یكدیگر كه معمولاً این دو لایه با زاویه ای یكدیگر را قطع می كنند. وجود دگرشیبی معمولاً حاكی از وقوع فعالیت های تكتونیكی در فاصله بین رسوب گذاری دو لایه است(شایان، ۱۳۶۹ ). در زون زاگرس پدیده دگر شیبی را در دو قسمت به وضوح می توان دید یكی در بین سازند بختیاری و سازندهای زیرین آن و دیگری در گنبدهای نمكی(سازند هرمز)، در بازدید های انجام گرفته از گنبد نمكی جالب ترین بخشی كه به توان از پدیده دگرشیبی سخن به میان آورد حاشیه جنوبی دهانه ورودی غار نمكی دو سو می باشد در این قسمت بلورهای نمك با سنگ پوش مارنی خود با یك زوایه دگرشیبی تند مشخص می شود.
ژئومرفولوژی اقلیمی
غار نمكی
غارهای نمكی یكی دیگر از جلوه های تماشایی گنبدنمكی كرموستج است. این غارها كه بر اثر انحلال رسوبا ت نمكی ایجاد شده در جای جای گنبد دیده می شود. معمولاً داخل این غارها بلورهای زیبای نمك به صورت استلاكتیت و استلاگمیت نیز وجود دارد. یكی از غارهایی كه در جذب ژئوتوریسم برای منطقه می تواند مناسب باشد غار دوسو است .این پونور در حد فاصل بخش مرتفع و بخش پست گنبد قرار دارد غار دوسو بنا به اصطلاح محلی دارای دو دهانه بوده و در ارتفاع ۷۸۰ متری ازسطح دریا قرار دارد. دهانه ای از آن به دشت كرموستج و دهانه ی دیگر به سمت گنبد نمكی باز می شود. اگر از طرف دشت به طرف گنبد حركت كنیم دهانه ورودی به شكل بیضوی بوده كه قطر بزرگ آن ۶ متر و قطر ۳ متر می باشد. طول غار قریب ۵۰ متر و پهنای غار حدود ۷ متر كه در قسمت خروجی به ۱۵ متر می رسد .
كوچك آن ۵ ژئومرفولوژی دینامیكی فعال همواره باعث تغییر شكل در غار می شود و پدیده فرسایش همواره اشكال خاصی را ایجاد كرده است. در درون غار دو محدوده از انباشت بلوك های ریخته شده از سقف قابل دید است كه در فاصله حدود ۱۸ متری ورودی غار می باشد. گوشه هایی از دیواره و سقف غار پوشیده از نمك تبخیری و رسوبی می باشد كه به صورت صفحه ای نمك در آن جا رسوب داده است. و وششی سفید رنگ را برای سقف غار ایجاد كرده است .
ای ن پوشش كه جدای از لیتولوژی بلور نمك است در واقع استالاكتیت های ضعیفی است كه به علت قدرت بیشتر به صورت صفحه ای دیده می شود. از جالب ترین فرآیند ژئومرفولوژی قابل مشاهده در غار رسوبات آبرفتی به جای مانده، می باشد كه اشكالی تراس مانند را ایجاد كرده است. این تراس ها از نظم خاصی پیروی نكرده و شمارش دقیق آن ها متصور است. با این وجود آثار ۷ مرتبه تغییر در بستر آبراهه جریان یافته در غار قابل ردیابی است.
لیتولوژی دیواره غار متفاوت بوده و دو جنس كاملاًچشمگیری یكی كنگلومرایی و دیگر نمك بلوری می باشد ردیابی این لیتولوژی و هم چنین چین های ایجاد شده در باندنمكی بسیار آسان نبوده زیرا كه اكثر سقف غار توسط درز و شكاف ها و شكستگی ها نظم خود را ازدست داده است سقف غار در ورودی با لیتولوژی نمكی در سمت چپ و لیتولوژی كنگلومرایی در سمت راست مشخص می شود اما در خروجی بلورهای نمك در هر دو سمت دیده می شود و رسوبات كنگلومرایی و مارنی به صورت یك باند در وسط نمك ها دیده می شود.در بخشی از دیواره های غار روند چین خوردگی را می توان ردیابی كرد اما به علل مختلف ردیابی فوق چندان دقیق نمی تواند صورت گیرد این چین خوردگی به صورت لامینه ای با تنا وبی از لایه های نازك با ناخالصی های رنگی دیده می شود و بیشتر چین خوردگی در جنس نمك رخ داده است مابقی قسمت ها ی غار از تشكیلات مارنی و كنگلومرایی پوشیده شده است. انرژی حاصل از گنبد نمكی در غار دائماً در حال آزاد شدن است و با .( كمی دقت می توان صداهای ناشی از آزاد شدن انرژی پتانسیل را شنید.
اشكال قارچی
از دیگر اشكال فرسایشی زیبا در گنبد نمكی دودكش جن یا گرز دیو است. دامنه شرقی بخش مرتفع گنبد حالت مضررس و پر شیب دارد تا آن جا كه اكثر دامنه ها شیبی قائم و تند دارند كه صعود از آن را متصور می سازد. شرایط اقلیمی و جنس نرم بر روی این دامنه ها بریدگی های شدید ایجاد كرده است. كه به مض ررس كر دن هر چه بیشتر آن دامنه ها كمك می كند. در شرایط خاص در كنار این دامنه ها اشكال به جای مانده و شواهد اقلیمی از جمله دودكش جن را می توان ردیابی كرد. ردیابی اشكال قارچی شكل در روی گنبد نمكی با توجه ژئومرفولوژی فعال آن، چندان آسان نیست اشكالی تقریباً مشابه به اشكال قارچی در همه جای گنبد می توان در حال حاضر مشاهده كرد. كلاهك اشكال قارچی منطقه تماماً یكسان و بیشتر از جنس گچ و مارن های بسیار محكم است اما ساقه قارچ از مارن های سست و مملو از نمك ساخته شده است. در قسمت ساقه، رسوبات به صورت ورقه های نازك و پوستی شكل از بدنه به دلایل اقلیمی جدا شده و به نازك
شدن هر چه بیشتر ساقه منجر می شود. به احتمال قوی منشأ ایجاد شده این چنین اشكالی در منطقه فرآیند بادی نبوده بلكه ( عامل مهم فرسایش آبی و لیتولوژی منطقه و به صورت بسیار ضعیف فرآیند بادی نقش داشته است.
دامنه های پلكانی
اشكال موجود در هر ناحیه تابعی است از موقعیت ساختمانی، جنس، شرایط اقلیمی چشمگیرترین اشكال مربوط به ژئومرفولوژی دینامیك بر روی دامنه ها گسترش یافته است. مثلاً در دامنه غربی بخش مرتفع گنبدنمكی، وضعیت پلكانی دیده می شود ارتفاع هر پله حدوداً ۵ متر و تقریباً حالتی قائمه دارد و كف پله ها با شیب نسبتاً آرام محیطی مناسب برای . ایجاد انواع و اشكال انحلالی از جمله دولین ها، اوولاها و آون ها و چاه های طبیعی فراهم كرده است.
حركات دامنه ای
تكتونیك نمك باعث گسل خوردگی های شدید در منطقه شده است این گسل در دامنه شرقی گنبد بر روی طاقدیس گچ موثر افتاده و یكی از دامنه ها كه مستعد به حركات دامنه ای می باشد را فعال كرده است و یك جریان سنگی را ایجاد كردهاست، این جریان به صورت یك نیم دایره كامل بوده كه هم چنان از قسمت های بالاتر در حال پیشروی است و بلوك های عظیم سنگی جدا شده از پی سنگ در آن در حال لغزیدن هستند وجود گسل خوردگی ها و نفوذ آب های سطحی از طرفی و آب های نفوذی خود طاقدیس، باعث تقویت هر چه بیشتر این حركت دامنه ای شده است در گوشه شرقی این دایره به تبعیت از خط گسله پوشش گیاهی قوی را می توان دید ردیابی سه گسل در محدوده این حركت آسان است.
دامنه شرقی با شیب تند خود، آبراهه های منشعبه از آن در موقع ورود به دشت یك باره انرژی خود را از دست داده و قدرت حمل مواد رسوبی كاهش یافته لذا ناچار به رسوبگذاری مواد حمل كننده خود پیدا می كنند و از طرفی دیگر با توجه به اقلیم اكثر آبراهه ها فقط تا پای دامنه آب دهی داشته لذا در محدوده شرقی گنبد همچون محدوده غربی یك گستره ای از مخروط افكنه ها قابل ردیابی است این گستره مخروط افكنه ای به طور كلی می توان به دو محدوده با رسوبات حاصل از فرسایش گنبد نمكی و رسوبات غیر گنبد نمكی از هم تفكیك كرد. حد فاصل بین دو محدوده خصوصاً در بخش شرقی با یك ۷ متر مشخص می شود. از عمده ترین حركات دامنه ای قابل مشاهده بر روی گنبد انو اع / ترانشه مرتفع با ارتفاع حدود ۳۰ ریزش ها است لیتولوژی خاص گنبد نمكی امكان فرسایش و وازدگی بسیار فراهم كرده است .
در پای اكثر دامنه ها رسوبات حاصل از فرسایش اشكال مثلثی شكل خاصی را ایجاد كرده كه رأس مثلث به سمت ارتفاع و قاعده آن به سمت نواحی پست است این اشكال علاوه بر لیتولوژی خاص خود، بیشتر توسط فرآیند جاذبه شكل گرفته اند تبعیت از میزان انرژی، در رأس این اشكال رسوبات ریز و به سمت قاعده بر میزان حجم و وزن رسوبات افزوده می شود. رسوبات لغزیده شده به سمت پایین دقیقاً با توجه به میزان وزن خود و تاثیرات انرژی جاذبه بر روی آن ها، موقعیت می گیرند و به مجردی كه این فرآیند تغییر یافت موقعیت آن ها نیز تغییر می كند این اشكال نشان گر فعالیت شدید در دامنه های تند و هم چنین جنس و لیتولوژی متفاوت در یك دامنه است. خراش ایجاد شده بر روی دامنه هایی كه مخروطهای واریزه ای در زیر آن تشكیل شده جوان بوده و نشانگر تغذیه هر چه بیشتر مخروطها می باشد.
بدلندها
در بخش پست و شیب دار گنبد نمكی بدلندها تمركز یافته است. در این محدوده كه منطبق است با زبانه گنبد نمكی بدلندها از وسعت زیادی برخوردارند. بدلندهای این ناحیه غالباً به علت وجود مارن زیاد و هم چنین رگبارهای شدید منطقه به وجود آمده اند و در داخل آن ها ریل و گالی های زیادی مشاهده می شود. به طور كلی می توان گفت كه بدلندهای این ناحیه نسبتاً قدیمی هستند و قلل آن ها تقریباً گنبدی شكل است. و دره هایی نسبتأ عمیق دارند پس نشان می دهد كه این بدلندها مراحل تكاملی خود را گذرانده اند. این بدلندها به علت شیب زیاد و نداشتن رطوبت و هم چنین داشتن مقدار زیادی آهك فاقد هر نوع پوشش نباتی است.
كویر نمكی
اكثر آبراهه های دامنه های جنوبی بعد از پیچ و خم زیاد در قسمت پست گنبد به همدیگر متصل می شود و بعد از طی مسیری كوتاه از گوشه حد فاصل بین قسمت مرتفع و پست با جریان یافتن به سمت شرق به طرف دشت كرم وستج زهكشی می شود و در آن جا هم با گرفتن انشعاباتی از حاشیه شرقی بخش پست به قسمت شمال شرقی دشت كرمستجزهكشی شده و در آن جا تشكیل یك كویر را می دهد. كویر حاصله تقریباً به شكل دایره ای نا منظم بوده و در ارتفاعی حدود ۷۰۵ متری از سطح دریا قرار دارد این كویر به طور متوسط مساحتی قریب ۴۲۵ % كیلومترمربع را به خود اختصاص می دهد كه سطح مركز آن عاری از پوشش گیاهی و در اطراف به صورت اندك از علف ها و بوته هایی پوشیده است. این كویر به نظر می رسد از نوع سدیومی است سر تا سر سطح كویر رسوبات بسیار ریزدانه پوشانیده هر چند كه این كویر توسط چند گنبد نمكی محاط شده، ولی در واقع عامل اصلی تشكیل آن سرشاخه های منشأ گرفته از گنبد نمكی كرموستج و سرشاخه های كوچك جریان یافته از یال جنوبی طاقدیس گچ است.این سرشاخه ها اكثراً به سمت كویر زهكشی نمی شود و به جز تعداد اندك مابقی سرشاخه ها به سمت رودخانه جریان یافته در گوشه شرقی دشت كرم وستج هدایت می شود. در فصول پرآبی سطح كویر به صورت یك دریاچه مشخص می شود اگر میزان آب زیاد باشد به صورت سرریز از محدوده كویر خارج و به سمت مسیل اصلی دشت كرموستج زهكشی می شود این مسیل با طی مسافتی و انشعاب گرفتن . از كوهستان های اطراف در نهایت به سمت دشت علی آباد زهكشی می شود.
چشمه ها
از میان مارن های پای گنبد چندین چشمه جاری می باشد كه آبراهه های متعددی به آن ملحق می شوند. در اطراف مسیر حركت آب چشمه ها كه دبی آن ها در حدود ۲ لیتر در ثانیه است نمك های سفید رنگ گل كلمی شكل گرفته است . آب چشمه پس از طی مسافتی در حدود ۱۰۰ متر خشك می شود.در نیمه غربی بخش مرتفع چندین سرچشمه نمكی بادی متفاوت مشاهده میشود. چشمه های موجود در این دره برخی مستقیماً از گنبد تغذیه شده و بر روی یال مربوطه جریان داشته لذا به تبعیت از آن حالتی پرشیب و تند آبی به خود می گیرند. ولی چشمه های جریان یافته در بستر دقیقاً این قضیه را مشخص نمی كنند كه از گنبد زهكشی شده است و یا جای دیگر، ولی ذرات ریز نیكل و منیزیوم موجود در آب چشمه كه در كف دره جریان دارند نشانگر تغذیه از گنبد نیز می باشند. آب پس از خروج و طی چند متر جریان بر روی بستر، شوره های نمكی را تشكیل داده است كه به صورت یك لایه سرتا سر مسیر جریان آب را می پوشاند . نمك ها ی ایجاد شده شكلی بسیار جالب تحت عنوان شكوفه های نمكی بر روی آب ایجاد می كنند. كه اگر لایه ای از نمك ایجاد شده
برداشت شود جریان آب در زیر آن مشاهده می شود. در بخش پست و شیب دار گنبد نمكی نیز دو چشمه مجاور هم ظهور یافته اند كه این چشمه ها در حالت هایی نسبت به سطح منطقه مرتفع تر بوده و خروجی چشمه ها به صورت آبشار مانند است شاید عمده ترین دلیل این پدیده وجود شكستگی و هم چنین تغذیه این چشمه ها فقط توسط دامنه مسلط دانست.
منبع : كویرها و بیابانهای ایران