دریاچه خزر یكی از بزرگ‌ترین دریاچه‌های جهان و مهم‌ترین دریاچه ایران است كه در شمال كشور واقع شده است و با كشورهای روسیه، تركمنستان، قزاقستان و آذربایجان همسایه است.
این دریای بسته باقیمانده‌ای از دریای قدیمی پاراتِتیس است كه بر پایه پژوهش‌های زمین‌شناسان روسی حدود ۱۱ هزار سال پیش، پس از جدایش دریاهای سیاه و مدیترانه، مستقل شده است.
نام رسمی این دریاچه در زبان فارسی «دریای خزر» است ولی همان گونه كه در مورد بسیاری دیگر از عوارض جغرافیایی جهان رایج است، برای دریای خزر نیز نام‌های متفاوتی در زبان‌های مختلف استفاده شده است. در زمان قدیم نام این دریاچه از نام اقوامی كه در ساحل آن زندگی می‌كردند همچون طبرستانی‌ها، گرگانی‌ها یا هیركانی‌ها گرفته شده و دریای هیركانی، دریای طبرستان یا دریای تپوران، دریای گیلان، دریای دیلم، دریای آلبانی (در قفقاز) و دریای كاسپی خوانده شده است. خزر نام قومی بوده است كه در شمال غربی دریای خزر و میان دریای خزر و دریای سیاه سكونت داشتند و پیرو دین یهودیت بوده‌اند. بنای استحكامات بزرگی چون شهر دربند یا باب الابواب در شمال قفقاز در عهد ساسانیان كه برای جلوگیری از حملات قوم خزر صورت گرفت، هنوز پابرجاست.
این دریاچه با مساحت حدود ۴۳۶ هزار كیلومتر مربع، ۱۲۰۰ كیلومتر طول و ۲۲۰ تا ۵۵۰ كیلومتر عرض دارد و حجم آب آن بیش از ۷۷ هزار كیلومتر مكعب است. عمق این دریاچه در بخش شمالی ۱۰ تا ۱۲ متر و در بخش میانی تا ۷۷۰ متر است و عمیق‌ترین نقطه آن در بخش جنوبی تا ۱۰۰۰ متر نیز می‌رسد. بیش از دو سوم حجم آب دریای خزر در بخش جنوبی است و نزدیك به یك سوم در بخش مركزی و فقط حدود یك دهم درصد به بخش شمالی تعلق دارد. این دریاچه از طریق رود ولگا و كانال ولگا- دن كه مجهز به حوضچه‌های تنظیم سطح آب و برقراری هم‌ترازی آب است، به طور غیرمستقیم با دریای بالتیك و دریای سیاه ارتباط دارد. بخش شمالی خزر شیب بسیار ملایمی دارد و بخش میانی و جنوبی آن با یك برجستگی زیرآبی به نام برجستگی سرت، در حدّفاصل دماغه باكو و خلیج قره بغار (تركمنستان) با امتداد شمال غربی- جنوب شرقی، از یكدیگر جدا می‌شوند. این برجستگی ادامه كوه‌های قفقاز است و عمق آب روی آن از ۲۰۰ متر تجاوز نمی‌كند. این برجستگی مانع جریان آب در سطح دریاچه نمی‌شود. دمای آب دریاچه در تابستان تقریباً در همه جا برابر است ولی در زمستان بخش شمالی آن حداقل چهار ماه از سال دمای زیر صفر دارد و یخبندان است در صورتی كه در جنوب آن هیچ گاه یخبندان صورت نمی‌گیرد.
آب دریاچه خزر از نوع تركیبات دارای كلسیم، منیزیم و سولفات است و میزان نمك‌های محلول آن بین ۱۲ تا ۱۳ گرم در لیتر است كه به تقریب یك سوم شوری آب دریاهای آزاد و اقیانوس‌هاست. شیرین‌ترین بخش آب دریاچه مربوط به نواحی نزدیك به مصب رودخانه ولگا و شورترین بخش آن مربوط به خلیج قره بغاز می‌باشد كه در آن تبخیر بیش از ورودی آب به دریاچه است.
از منابع مهم این دریا(چه) ذخایر نفت و گاز موجود در زیر بستر دریا و همچنین انواع ماهیان خاویاری را می‌توان نام برد.
طول ساحل دریا در استان گیلان به ۲۲۰ كیلومتر می‌رسد و شهرهای رودسر، چابكسر، كلاچای، كیاشهر، بندر انزلی و آستارا در كنار دریا قرار دارند.
