گنبد سلطانیه، در شهر سلطانیه در استان زنجان قرار دراد و یكی از شاهكارهای معماری دوره اسلامی است
این گنبد در حد فاصل سال‌های ۷۰۴ تا ۷۱۲ قمری، به دستور اولجایتو پادشاه مغول، معروف به سلطان محمد خدابنده و با تولیت و نظارت خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی ساخته شده است.
سلطانیه، زمانی پایتخت و مسكن شهریاران ایران بوده و امروزه نیز آرامگاه سلطان محمد خدابنده است.
گنبد مشهور سلطانیه كه در مسیر تهران – زنجان از دور به رنگ نیلگون در پهنه دشت فراخ سلطانیه دیده می‌شود، گنبدی عظیم و یك پوشش است كه از بی‌نظیرترین گنبدهای یك پوشش زیبا به شمار می‌آید.
گنبد سلطانیه از نظر حجم، سبك معماری، رابطه فضاها، تناسبات موجود در اجزای مختلف، ایستایی و مقاومت بنا، و زیبایی‌شناسی و تزیینات، نمونه¬ای منحصر به فرد و نقطه تحولی در معماری اسلامی به شمار می‌آید. [۳۰۰ كیلومتر تا بزرگترین گنبد آجری جهان]
در بسیاری از متون تاریخی و سفرنامه‌ها، به عظمت این بنای باشكوه اشاره شده و بسیاری از شرق‌شناسان و باستان‌شناسان غربی نیز اهمیت فوق‌العاده آن را مورد تأكید قرار داده‌اند.
بدنه اصلی گنبد و تمام ساختمان آن با آجر ساخته شده و گنبد با روكش كاشی‌های فیروزه‌ای و لاجوردی و به شیوه معرق‌كاری تزیین شده است. [گنبد سلطانیه، جامه فیروزه‌ای بر تن كرد]
در قسمت جنوبی گنبد، آثار ساختمان مسجدی كه محراب آن دارای حاشیه گچبری است، دیده می شود. با ملاحظه دقیق این بنای عظیم، به نظر می‌رسد كه علاوه بر محل آرامگاه اصلی كه شامل ساختمان مركزی گنبد است و به نام تربت خانه شهرت دارد، بنای معظم و عالی دیگری جنب آرامگاه بوده است.
كاشی‌های طلایی رنگ و منقش و هشت گوش تربت خانه و ازاره های آن از لحاظ هنر كاشی پزی فوق العاده ممتاز و كم نظیر است.
پلان بنا در رقوم همكف و طبقه اول با فضاهای اطراف مرتبط با گنبد، نزدیك به مستطیل و ادامه مجموعه در طبقه دوم و سوم دارای پلان هشت ضلعی است. این بنا از سه فضای گنبدخانه، تربتخانه و سردابه تشكیل شده است. [«خوب، بد، زشت» گنبد سلطانیه]
گنبد آرامگاه اولجایتو، با ارتفاع ۵۰/۴۸ متر و قطر دهانه ۴۰/۲۴ متر، بزرگترین گنبد تاریخی در ایران و بزرگترین گنبد آجری در جهان می‌باشد.
این گنبد نخستین گنبد دو جداره در جهان است كه نمی‌توان نمونه‌ای قدیمی‌تر از آن در جهان یافت. ضخامت گنبد ۱۶۰ سانتی‌متر و فضای خالی بین دو پوسته ۶۰ سانتی‌متر است.
سیستم دو جداره بودن گنبد در ارتباط با مسایل ایستایی قابل بررسی است. به طوری كه به لحاظ بالا بودن مقاومت بنا در لنگرهای خمشی و برشی، آن را توخالی و بنا را در مقابل زلزله آسیب‌ناپذیر كرده است.
در فضای گنبدخانه، ۸ جرز سنگین با عرض ۷۸/۶ متر قرار دارد كه وزن ۱۶۰۰ تنی گنبد را به شالوده‌ها منتقل می‌كنند. سطح مقطع هر كدام از این جرزها حداقل ۵۰ متر مربع و بار وارده بر آن ۲۰۰ تن محاسبه شده است.
در زوایای اضلاع ۸ ضلعی در طبقه سوم (پشت بام) گنبدخانه، هشت مناره تعبیه شده است. وجود این مناره‌ها، یكی از عناصری است كه در حل مسایل استاتیكی نقش موثری داشته و نیروهای فشاری این عناصر، نیروهای رانشی گنبد را خنثی كرده و آنها را به جرز و پی منتقل می‌كنند.
دومین فضای آرامگاه اولجایتو، فضای تربتخانه است كه به شكل مستطیل با طول ضلع ۶۰/۱۷ متر و عرض ۸/۷ متر و با ارتفاع ۱۶ متر، محراب مجموعه را در جرز جنوبی در خود جای داده است.
سردابه سومین فضای آرامگاه است كه ورودی آن در ایوان جنوبی تربتخانه قرار دارد. در وسط آن محل قبر و در طرفین آن دو فضای كوچك وجود دارد.
این بنای ۱۶۰۰ تنی در ۷۰۰ سال گذشته تنها ۲ تا ۸ سانتی‌متر نشست داشته است. در حالی كه ضخامت پی بنا فقط نیم متر است و تنها در قسمت شمالی بنا به ۵/۱ متر می‌رسد.
گنبد سلطانیه از نظر تزیینات، بسیار غنی بوده و در آن تزیینات مختلف گچبری، كاشی‌كاری، كتیبه‌نویسی، تزیینات رنگ و نقاشی، تزیینات سنگی و چوبی، در نهایت دقت و زیبایی اجرا شده است.
تزیینات گچبری در سقف ایوان‌های ۲۴ گانه طبقه دوم بنا، از زیباترین نمونه‌های گچبری در بناهای اسلامی به شمار می‌آید.
در این آرامگاه، برای نخستین‌بار در تاریخ معماری اسلامی، در سطح پیچیده و مفصل از هنر كاشی‌كاری استفاده شده است. البته تزیینات در این بنا دو لایه بوده و درباره این پدیده فرضیات گوناگونی ارائه شده است.
در رابطه با كاربرد بنا به عنوان ساعت آفتابی باید گفت كه نوری كه از سوراخ اصلی گنبد می‌تابد، نشان‌دهنده زمان ظهر، نوری كه از پنجره‌های بزرگ می‌تابد نشان‌دهنده ساعت و نور پنجره‌های كوچك نشان‌دهنده حدود دقیقه است.
گنبد و شهر سلطانیه در سال ۲۰۰۵ میلادی در فهرست میراث جهانی یونسكو به ثبت رسیده است.
آرتور پوپ پژوهشگر بزرگ تاریخ ایران می‌گوید كه گنبد سلطانیه به رغم حجم بزرگش سبك و با روح به نظر می‌رسد و مانند طاق آسمان مستحكم است. بارها و فشارها به درستی در نقاط نسبتاً معدودی تمركز یافته‌اند و هیچ مانعی برای آنكه حركت هماهنگ و رو به عروج بنا را كند یا مخدوش كند وجود ندارد؛ از این رو بنا از لحاظ ساختار یك شاهكار است.
