از دیرباز در سراسر ایران هرگاه سخن از زنجان به میان آید نقش چاقوهای آن در اذهان پدیدار می‌گردد و در بسیاری از سرزمین‌های دور و نزدیك چاقوهای ظریف و با دوام زنجان معروف است. فرش، گلیم و جاجیم زنجان از معروفیت خاصی برخوردارند.
چارق دوزی یكی دیگر از هنرهای دستی است كه دست‌های ظریف هنرمندان زنجانی در تولیدشان مهارت ویژه ای دارند این چارق‌ها مشخصا زنانه بوده و استفاده از آن جنبه تشریفاتی و تفننی دارد و مناسب ترین سوغات شهر محسوب می‌شود.
سوغاتی‌های استان زنجان
از كارهای دستی بومی استان زنجان ساخت وسایل نقره ای و بندرت طلایی به صورت ملیله كاری است كه در اوایل فقط در زنجان معمول بوده كه در زمان رضاخان تعدادی از هنرمندان زنجانی به تهران و اصفهان كوچ كردند و این هنر ظریف را در آن شهرها رواج دادند.
چاقو، چاروق، گیوه، نمد، ملیله كاری، فرش، گلیم، جاجیم، چاقو، منبت، منجوق دوزی، گل دوزی، نان اردك، سقز، سبزی گل آقا، سبزی قاز یاقی، سبزی ماتار و پیاز كوهی چی دان، انگشت پیچ( شیرینی).
سوغات زنجان صنایع دستی و سوغاتی های مهم زنجان عبارتند از: انواع چاقو (قلم تراش، جیبی، دسته ملیله، كارد آشپزخانه و…) ملیله (انواع پایه های استكان، سینی، قاشق و چنگال غذا و چایخوری، كاسه، گلدان، قاب عكس و …) چارق (نوعی كفش روفرشی بسیار زیبای زنانه) و فرش و گلیم دستباف.
چاروق از صنایع دستی زنجان است و عبارت از پاپوش و پای افزار است كه از قدیم الایام مورد استفاده بوده و باشاكال مختلف و تهیه و ساخته می شده و قسمت اعظم ساختمان آن درقدیم از چرم بوده است.
در فرهنگ معین تحت عنوان چاروق چنین نوشته شده است« چارق { تركی = چارغ = چاروق} كفش چرمی كه بندها بساق پا پیچیده می‌شود. پا تا به، پالیك. در اصطلاح محلی تركی زنجان چاروق را (چارخ) تلفظ می‌كنند.
سوغاتی‌های استان زنجانچاروقی كه مورد نظر ماست و هم اكنون درزنجان بصورت یك صنعت دستی ظریف ساخته و عرضه می‌شود با چاروقی كه در ادبیات ما از آن نام برده‌اند (چارقت دوزم كنم شانه سرت « مولوی») یا در قدیم مورد استفاده بود، به كلی مغایر دارد و كاربرد آن نیز متفاوت است.
این چارق از صنایع هنری، دستی و تزئینی به شمار میرود.این چاروق ظریف فرم وشكل خاصی دارد و با مواد اولیه ویژه‌ای كه صرفا برای راه رفتن روی قالی و اطاق‌های مفروش ساخته می شود كه سابقاً پشت بسته و بدون پاشنه بود.
ولی چند سالی است كه بصورت نعلین و پانه دار ساخته می شود و فقط كف آن از چرم و رویه آن به رنگ‌های مختلف از نخ‌های ابریشمی و سیم گلابتون بافته و تزئین می‌شود.
سفالگری نیز از اواخر هزاره هفتم قمری در استان زنجان رواج داشت. گواه این مطلب كشف سفال‌های كم دوام و كدر است كه به آن دوره تعلق دارد. پس از اسلام بهترین نمونه سفال‌های دوره سلجوقی در این استان ساخته شده است.
این ظروف به صورت كاسه و بشقاب، در اندازه‌های مختلف و به اشكال انسانی و حیوانی، با كتیبه‌هایی به خط كوفی و طرح‌های اسلیمی تزیین شده‌اند. نقوش این ظروف به صورت برجسته و لعاب آن زرد و سبز كم‌رنگ است. در اوایل قرن هشتم قمری، سلطانیه یكی از مهم‌ترین مراكز سفالگری ایران بود.
بارزترین مشخصات سفال‌های این دوره عبارتند از: برجسته بودن نقوش، نقاشی زیر لعاب، كتیبه‌هایی به خط كوفی با عبارت لا‌اله‌الا‌الله و ظروفی با لعاب سفیدرنگ و گاهی سبز روشن و نقوشی مانند مجلس شكار، پرندگان در حال پرواز و بوته‌های گیاهی.
از دیرباز تا كنون روستاهای سلطانیه، «بلوبین»، «گلابرسفلی و علیا» و «قلتوق» از جمله مراكز سفالگری استان زنجان بوده‌اند و ظروف مختلف مانند خمره، كشك‌ساب، كوزه، تنور در این مراكز تولید می‌شده است. در چند دهه اخیر با رواج ظروف پلاستیكی، تولید و استفاده از ظروف سفالی كم‌رنگ شده است. امروزه سفالگران این روستاها، اشیایی چون تنور، كوزه، گلدان تولید می‌كنند.
هر گاه نام زنجان به میان می‌آید، یاد هنرمندان چاقوساز این شهر از جمله استاد یعقوب زنجانی، استاد محمد علی زنجانی و استاد یحیی قدومی در اذهان زنده می‌شود. زنجان در قرن دهم قمری یكی از مراكز مهم صنعتی ایران به شمار می‌رفت و كارگاه‌های بی‌شمار اسلحه‌سازی در آن دایر بود.
بعدها به دلایل سیاسی و اجتماعی این كارگاه‌ها رو به اضمحلال نهاد و صنعت چاقوسازی شهر نیز با ورود چاقوهای ماشینی آلمان، انگلیس و ژاپن دچار ركود شد. اما به رغم مشكلات فراوان با پایمردی استادكاران سخت‌كوش، این صنعت به حیات خود ادامه داده و تا حدودی راه ترقی را پیموده است.
چاقوهای زنجان تنوع فراوان دارد و ظرافت، تناسب، شیوه آب‌كاری و قدرت برش از ویژگی‌های آن‌ها است. تیغة این چاقوها معمولاً از جنس فولاد سخت است و پس از برش و حرارت دادن در كوره، با مهارت چكش‌كاری، ساییده و صیقل داده می‌شوند.
آستر چاقو از جنس آهن یا برنج است و رویه آن نیز غالباً از شاخ حیوانات، به ویژه شاخ گوزن تهیه می‌شود. انواع چاقوهای زنجان عبارتند از: چاقوهای مخزنی یا قلم‌تراش، چاقوهای ضامن‌دار، چاقوهای شكاری، چاقوهای صحرایی، چاقوهای آشپزخانه، دشنه و قداره كه هر یك به شكل‌های گوناگون تولید می‌شوند.
ملیله‌كاری با سابقه تاریخی چند هزار ساله، یكی از ظریف‌ترین و پر بهاترین هنرهای فلز‌كاری است و جزء مهم‌ترین صنایع دستی بومی زنجان محسوب می‌شود. هنرمندان ملیله‌كار زنجانی با استفاده از نقره و گاه طلا مبادرت به ساخت ظروف تزیینی و مصرفی گران‌قمیت از جمله سرویس چایخوری، انواع سینی، گلدان، كاسه، قلمدان، جعبه جواهرات، قاب عكس می‌نمایند كه از شهرت جهانی برخوردار است و زینت بخش مجموعه‌های هنری خصوصی و موزه‌های جهان هستند.
این هنر، فنی بسیار پیچیده و ظریف دارد. در حال حاضر ملیله‌كاری زنجان با همت و تلاش هنرمندان با ذوق این شهر روز به روز پیشرفت كرده و برخی از آنان دست به ابتكاراتی زده‌اند كه موجب تحول و تكامل این هنر شده‌اند. همچنین زنان نیز هم‌گام با مردان كم و بیش به فعالیت در این رشته مشغول هستند.
صنعت كفاشی از قرن یازدهم هـ .ق در شهر زنجان رونق داشته است. چاروق قدیمی زنجان پا‌پوشی بدون پاشنه، از چرم خام بود كه با تسمه‌هایی بلند به ساق پا بسته می‌شد و در روستاها بیش‌تر مورد استفاده چوپانان قرار می‌گرفت.
در سال‌های اخیر چاروقی با رویه‌ای از چرم قرمز تولید می‌شود. این چاروق بدون بند و تسمه است و نوكی عقابی و برگشته دارد. این نوع چاروق كه تولید آن از حدود چهل سال پیش رواج داشته است، كم‌ترتولید می‌شود.چاروق كنونی زنجان شكل خاص و ظریفی دارد و زنان و دختران شهری اغلب از آن به عنوان كفش روفرشی استفاده می‌كنند.
این نوع چاروق پاشنه‌دار و كف آن از چرم است و رویه‌اش از نخ‌های ابریشم و گلابتون به رنگ‌های مختلف بافته و تزیین می‌شود. گفتنی است كه یكی از اساتید معروف چاروق‌دوز زنجان به نام مرحوم استاد «اصغر خطیبی» چاروق نوع اخیر را در زنجان رواج داده است.سوغاتی‌های استان زنجان
گیوه یكی از پا‌پوش‌های سنتی ایران است و به دلایل مختلف از جمله راحتی، سبكی و جلوگیری از تعریق پا مورد استفادة عشایر، روستاییان و گروهی از شهر‌نشینان است. رویه گیوه توسط زنان و دختران و با استفاده از قلاب و انواع نخ‌های پنبه‌ای و ابریشمی بافته می‌شود.
كف یا زیره آن نیز معمولاً از جنس چرم است و به وسیله صنعتگرانی كه اصطلاحاً «تخت‌كش» نامیده می‌شوند، آماده می‌شود. كار دوخت رویه به تخت نیز به عهده گیوه‌دوزها است. مناطقی مانند زنجان، كردستان، كرمانشاه، آباده و شیراز جزء مهم‌ترین مراكز تولید گیوه در ایران هستند.
قالی‌بافی در استان زنجان یكی از صنایع دستی عمده مناطق روستایی محسوب می‌شود و اغلب توسط زنان روستایی و در كنار كار كشاورزی و دامپروری تولید می‌شود. طرح‌ها و نقش‌های به كار رفته در قالی زنجان با توجه به اعتقادات، باورها و خواهش‌های باطنی بافندگان به صورت ذهنی و تجریدی است.
نقوش رایج در قالی زنجان بسیار متنوع است. برخی از این نقوش عبارتند از: ریزماهی، سه‌متن‌ماهی، لچك ترنج، شكارگاه، لچك و ترنج، ایلونی مهاجر، ساوه مهاجر، شاه‌عباسی، بوته ترمه، گل افشار ، طرح بیدگینه، قلتوق.
مرغوب‌ترین قالی‌های استان زنجان در روستاهای «بیدگینه» و قلتوق بافته می‌شوند و امروزه جزء كالاهای صادراتی مهم است. پشم این قالی‌ها عموماً توسط بافندگان رنگرزی شده و از ثبات قابل توجهی برخوردار است. این قالی‌ها ریزبافت و دارای چهل رج است.
گلیم بافی: كارگاه‌های گلیم‌بافی با توانایی بافت انواع گلیم‌های پشمی با نقوش متنوع از جمله نقوش حیوانی، گیاهی و هندسی در اكثر مناطق استان زنجان دایر است و روستاهای «قره پشتلو» و انگوران از مراكز مهم گلیم‌بافی در استان هستند.
جاجیم بافی: جاجیم بافته‌ای از پشم تابیده الوان است و اغلب برای پیچیدن رختخواب و مانند آن به كار میرود. تولیدكنندگان آن بیش‌تر عشایر هستند، اما بسیاری از ساكنان روستاهای استان زنجان نیز به بافت آن اشتغال دارند. عرض جاجیم معمولاً بیست و پنج الی سی سانتی‌متر تار و پود آن از پشم است. گاهی نیز از نخ پنبه‌ای خام برای پود آن استفاده می‌كنند. امروزه علاوه بر پشم، از نخ ابریشمی و كاموا نیز استفاده می‌نمایند. رنگ‌های جاجیم روشن و زنده و طرح آن ساده و محدود است.
جوراب و دستكش بافی: سوغاتی‌های استان زنجانبافتن جوراب، دستكش از سرگرمی‌های اغلب زنان روستایی در اوقات فراغت است. آن‌ها با استفاده از پنج میل، نخ ابریشمی این بافته‌ها را كه اكثراً اكثراً خود رنگ هستند، می‌بافند. این محصولات بیش‌تر جنبه مصرف داخلی و محلی دارد و گاهی مازاد آن در مناطق دیگر عرضه می‌شود.
حكاكی: حكاكی عبارت است از هنر خراشاندن و ایجاد نقوش ساده سطحی و كم عمق بر روی فلز به كمك ابزار و وسایل ساده فلزی. بدین طریق كه با استفاده از قلم‌های مختلف و ضربات چكش به قلم، نقوش را ایجاد می‌كنند. از مهم‌ترین مراكز این هنر در حال حاضر اصفهان، زنجان، تبریز و تهران است. در زنجان استاد ابراهیم عیوقی آثار بسیار با ارزشی را روی مس حكاكی كرده است.
مسگری: براساس شواهد و مدارك باستان‌شناسی، شمال و مركز ایران به دلیل وجود ذخایر فراوان كانی‌های معدنی، جزء قدیمی‌ترین مراكز فلز‌كاری جهان بوده است. زنجان نیز یكی از مراكز مسگری ایران است و راسته مسگری‌های بازار زنجان مركز فعالیت این صنعتگران است. انواع ظروف مسی از جمله مجمعه، دیگ (یا یداخ) كاسه، آفتابه لگن در استان زنجان تولید می‌شود.
