استان البرز، سی و یكمین استان ایران است. در جلسهٔ هیئت دولت در تاریخ ۱۲ بهمن سال ۱۳۸۸، لایحه تأسیس این استان تصویب و به مجلس شورای اسلامی فرستاده شد
در ادامه با تصویب نمایندگان مجلس شورای اسلامی در تاریخ ۱۳۸۹/۴/۷ استان البرز بطور رسمی شكل گرفت و در این طرح پیشنهادی، كرج به عنوان مركز استان درنظر گرفته شد.
استان البرز از جدا شدن ۴ شهرستان كرج، طالقان، ساوجبلاغ به مركزیت هشتگرد و نظرآباد تشكیل شده است.
پیش از این شهرهای تشكیل دهنده استان البرز، به نام غرب استان تهران مشهور بودند و تعداد زیادی از ادارات این منطقه با مركزیت كرج اداره‌كل بوده‌اند.
نام این استان از رشته كوههای البرز گرفته شده كه بخش مهمی از آن از شمال این استان می‌گذرد .در تاریخ ۲۲ شهریور ۱۳۸۹ با حضور وزیر كشور وقت، استانداری البرز رسما شروع به فعالیت كرد.
كرج، مركز استان البرز در ۲۰ كیلومتری شمال غربی شهر تهران قرار دارد كه فاصله ۲ مركز استان بسیار كم و در بین مراكز استان كشور بسیار نادر است.
شهرستان كرج
كرج از شهرهای بزرگ و پرجمعیت ایران است. جمعیت این شهر برپایهٔ سرشماری سال ۱۳۸۵ برابر با ۱٬۳۷۷٬۴۵۰ نفر بوده است كه از این جهت پس از شهرهای تهران، مشهد، اصفهان و تبریز به‌عنوان پنجمین شهر پرجمعیت ایران به‌شمار می‌رود.
كرج پس از تهران بزرگ‌ترین شهر مهاجرپذیر ایران است و با توجه به جوان‌بودن آن نسبت به سایر شهرهای بزرگ ایران، به‌عنوان یكی از كلان‌شهرهای جدید كشور به‌شمار می‌آید.
برپایه بررسی‌های سال ۱۳۸۷ كلانشهر كرج در آن سال دارای ۶۸۰ هكتار بافت فرسوده شهری بوده‌است. كرج با ۱۶۲ كیلومترمربع وسعت در ۳۵ كیلومتری غرب تهران و در دامنه جنوبی رشته كوه البرز قرار گرفته‌است.
این شهرستان از شمال به استان مازندران، از جنوب به شهرستان شهریار و استان مركزی، از غرب به شهرستان ساوجبلاغ و استان قزوین و از شرق به شهرستان تهران محدود است.
جلگه پهناور كرج با ارتفاع متوسط ۱۳۲۰ متر از سطح دریا در مسیر راه ارتباطی وسایط نقلیه حامل كالاهای وارداتی و صادراتی از مرز تركیه و آذربایجان و به مقصد تهران و بالعكس است. كوههای البرز استان مازندران و كرج را از هم جدا كرده‌است.
دهستان كرج در میان دره‌های پرپیچ‌وخم البرز و در اطراف جاده چالوس قرار دارند. از تونل كندوان تا روستای مراد تپه در غرب اشتهارد، حوزه فرمانداری كرج را تشكیل می‌دهد. حوزه فرمانداری كرج در سال ۱۳۳۷ برای جمعیتی در حدود ۳۵ هزار نفر و با وسعتی در حدود ۵۸۳۰ كیلومتر مربع بنیاد شد.
این شهرستان تا سال ۱۳۶۸ دارای چند بخش شامل: مركزی، شهریار، رباط كریم و طالقان و اشتهارد بود، ولی پس از تبدیل بخش‌های شهریار و رباط كریم و ساوجبلاغ به شهرستان چهار بخش از آن جدا گردید و هم‌اكنون شامل دو بخش مركزی و اشتهارد و هفت دهستان است.
بخش مركزی با ۶ دهستان به نام‌های: نسا، آسارا، آدران، كمال آباد، گرمدره از تونل كندوان تا (ماهدشت) یا مرد آباد یا همان شاهدشت قدیم را شامل می‌شود. بخش اشتهارد كه از احمدآباد تا مرادتپه ادامه دارد، تنها یك دهستان به نام پلنگ آباد (رحمانیه) دارد.
پیشینه تاریخی
كرج، از دوران پیش از تاریخ و باستان نیز سرزمینی پرجاذبه و مركز آب و آبادانی بوده‌است. استعدادهای طبیعی و منابع آبی فراوان سلسله جبال البرز، همچنین خاك حاصلخیز دامنه‌های البرز و دشت منتهی به آن برای اجتماعات بشری مناسب بوده‌است و دلیل آن آثار باستانی ارزشمندی است كه در گوشه و كنار این جلگه وسیع و در حاشیه راههای ارتباطی كهن قابل مشاهده‌است.
تپه‌های آق تپه، مراد تپه و تپه مردآباد، قلعه‌های تاریخی تنگ گسیل و شهرستانك و آثار دوران اسلامی همچون برج میدانك مغولی، پل و كاروانسرای شاه‌عباسی كرج، كاخهای قاجاری و كاخهای رضا شاهی و محمدرضا شاهی حكایت از استمرار استقرارهای پی در پی در این منطقه دارد.
اطلاعات موجود حاكی است كه كرج مدتی جزء مازندران و زمانی قسمتی از ری بوده‌است و گاهی از روستاهای طالقان یا شهرستانك محسوب می‌شده‌است.
تا پیش از حمله مغول رفت و آمد كاروان‌ها بیشتر از راهی بوده كه از طریق سگزآباد و شهریار به ری می‌رفته. از این دوره به بعد راه قزوین – كرج – ری به قبلی ترجیح داده شده‌است ولی اهمیت كرج در دوره صفوی به دلیل قرار گرفتن بر سر راه قزوین به تهران و تبریز بیشتر شده و كاروانسراها، پلها و قلعه‌های ایجاد شده در حاشیه این جاده به آن هویت بخشیده‌است.
از مورخین معتبری كه از كرج یاد كرده، مقدسی است. وی در سده چهارم هجری قمری از كرج به عنوان یكی از روستاهای ری نام برده‌است.در آغاز سده هفتم هجری قمری یاقوت حموی نیز كرج را تابع ری دانسته‌است.
حمدالله مستوفی در سده هشتم هجری قمری كن و كرج را از ولایات تابع طالقان برشمرده و در ذكر رودخانه‌های عراق عجم از كوهرود نام می‌برد كه ویژگی‌های آن به طور دقیق قابل تطبیق بر روی رودخانه كرج است.
در سده‌های میانه اسلام و پس از آن به ویژه در عهد آخرین پادشاهان صفوی كه تهران مقر حكومتی دربار می‌شود، مسیر قزوین – كرج – تهران مورد توجه قرار می‌گیرد و به احتمال فراوان كاروانسرای صفوی كرج قابل انتساب به همین دوره‌است. باشكوهترین دوره تاریخی، دوره قاجاریه به ویژه عصر فتحعلی شاه و ناصرالدین شاه بوده‌است.
در این دوره كرج به علت همجواری با پایتخت و قرار گرفتن بر سر راه ارتباطی سلطانیه و تبریز مورد توجه سلیمان میرزا نیز بوده‌است.
مجموعه سلیمانیه كرج به این مقطع زمانی تعلق دارد. در همین دوران سپاهیان زیادی از منطقه عبور كرده و یادداشتهایی از خود بر جای نهاده‌اند كه برای دسترسی به اطلاعات جامع تر می‌توان به سفرنامه‌ها مراجعه كرد.
كرج از كلمه كراج به معنی بانگ و فریاد است. زیرا در تپه آتشگاه و كوههای كلاك و قلعه دختر شهرستانك و بز قلعه اشتهارد در ایام تابستان برای خبر رساندن و دیده بانی آتش افروزی می‌شد و در موقع جنگ بدینوسیله از هجوم دشمنان با خبر می‌شدند، در آن روزگار ممكن است، نام كرج، كراج بوده‌است.
در فرهنگ نفیسی كرج به معنی گوی، گریبان، چاك و شكاف آمده و آنرودخانه ایست كه در كوههای شمال غربی ری جاری می‌شد و بلوك شهریار و ساوجبلاغ را مشروب می‌سازد و نام دهی است در كنار این رودخانه كه پادشاهان قاجار در آنجا بناها و قصرهای عالیه برپا نموده‌اند. همچنین در كتب مختلف آمده، لفظ كرج از كلمه كرژ به معنی كوهپایه‌است.
مراحل گسترش تاریخی شهرستان
كرج با قدمتی دیرینه و جمعیتی انبوه و پیشینه‌ای تاریخی تا رسیدن به كلانشهر كنونی راه پر پیچ و خمی را پیموده‌است. كرج در محدوده خیابان‌های كشاورز و مصباح، روستایی تابع بخش ساوجبلاغ از توابع حوزه ۱۹ تهران بود و در این دوره مراكز اداری و تجاری آن گاهی تهران، برغان، كردان و هشتگرد بوده‌است. سپس شهر كرج تابع شهرستان تهران شد و نمایندگی‌های ادارات مركزی به رتق و فتق امور آن می‌پرداختند.
این شهرستان با جهشی سریع از دوره روستایی و شهری گذشت و منطقه بسیار وسیعی را در بر گرفت. اشتهارد، شهریار، طالقان، ساوجبلاغ، كوهپایه و بخش حومه تابع استان تهران، همه قلمرو كرج به حساب می‌آمد.
پس از انقلاب اسلامی، با گسترش سریع و افزایش جمعیت و پیدایش قطب‌های جاذبه‌ای، كرج به چندین شهرستان و منطقه تقسیم شد؛ كه اینك هر كدام از بخش‌های پیشین به یك شهرستان و بسیاری از روستاهای اقماری آن خود به شهر و شهرك‌هایی تبدیل شده‌اند.
محدوده‌ای كه امروز كرج بزرگ (شهر كرج) نامیده می‌شود، در گذشته شامل روستاهایی تابع حوزه كن، شهرستان شمیران، ساوجبلاغ و شهریار بوده است؛ و كلاك، سرجو، حصار، وسیه، باغ پیر، بیلقان، حسین‌آباد بیلقان، علی‌آباد پرگیرك، تپه مرادآباد، بیدستان، صحرای ویان، جوادآباد، نهر رستم، دره دروا، حسن‌آباد، حاجی‌آباد، صوفی‌آباد، وهرجرد (ورگرد)، دلمبر، حیدرآباد، میان‌جاده، شنبه‌دژ، نوزمین، سیاه كلان، كسین، كارخانه قند، حسین‌آباد مهرشهر،پیشاهنگی، گلدشت، جو مردآباد، سرحد آباد، آسیا برجی، سرآسیاب، ده كرج، حسین‌آباد راه‌آهن، شهر صنعتی، اطراف امامزاده طاهر و امامزاده حسن، باغ فلاحت و مناطق دیگری را در بر می‌گرفته‌است.
این شهرستان دارای آثار تاریخی بسیار است. آبادانی و توسعه كرج در دوره قاجار و پس از آن صورت گرفت. كاخ سلیمانیه نیز به دستور فتحعلی شاه در آنجا ساخته شد. شهرستان كرج در غرب شهر تهران، دارای دو بخش مركزی اشتهارد، هفت دهستان و شهرهای كرج، اشتهارد، ماهدشت، كمال شهر، محمد شهر و مشكین دشت است.
مراكز دیدنی
كاخ سلیمانیه / برج كردان / برج میدانك/ بقایای آتشكده سنگی تخت رستم / كاخ شهر ستانك / برج سنگی گچسر / دختر قلعه / قلعه صمصام / قلعه وكیل / حمام مصباح / حمام هلجرد / پل شاه عباسی / پل دختر / پل رودشور / پل كردان / كاروانسرای شاه‌عباسی / كاروانسرای ینگه‌امام / چشمه گله‌گیله / چشمه وله / چشمه شاهدشت / آبشار پیچه آدران / غار یخ مراد / دریاچه سد امیركبیر / مسجد هلجرد / اماكن مذهبی / امامزاده رحمن و زید / امامزاده احمدومحمود / امامزاده جعفر / امامزاده حسن / امامزاده موسی / امامزاده هادی-علی‌نقی / بقعه شاهزاده سلمان
دانشگاه‌ها و مراكز علمی كرج
پردیس كشاورزی و منابع طبیعی دانشگاه تهران / دانشگاه آزاد اسلامی واحد كرج / دانشگاه هنر / دانشگاه تربیت معلم / دانشگاه جامع علمی – كاربردی / دانشگاه پیام نور / دانشكده علوم پزشكی / آموزشكده فنی شهید بهشتی / آموزشكده عالی سما واحد كرج / آموزشكده عالی محیط زیست كرج / مركز تربیت معلم حكیم ابوالقاسم فردوسی فردیس / پژوهشگاه مواد وانرژی كرج / دبیرستان و مركز پیش دانشگاهی البرز (كالج البرز)
مكان‌های تاریخی، فرهنگی
در حوزه فرمانداری كرج بیش از ۱۰۰ اثر با ارزش فرهنگی – تاریخی و هنری شناسایی شده و در گزارش بررسی و شناسایی این منطقه درج گردیده كه در این مقاله به شرحی كوتاه درباره دهستان پرداخته می‌شود.
آثار فرهنگی- تاریخی دهستانهای نسا، آسارا و آدران
دهستانهای نسا، آسارا و آدران در منطقه‌ای كوهستانی قرار داشته و آبادیهای آنها در دره‌های پرشیب و یا بر حاشیه مرتفع كوه‌ها ایجاد شده‌است.ولی آبادی آدران نسبت به نسا و آسارا وسیع تر و بیشتر است و زمینهای كشاورزی و باغات میوه فراوان ترند به همین دلیل از دیرباز در این منطقه كشاورزی رونق بیشتری داشته و در نتیجه سكونت در روستاها مداوم و دایمی است.
آثار فرهنگی – تاریخی دهستانهای كمال آباد، گرمدره، محمدآباد و شهركرج
در این محدوده از حوزه فرمانداری كرج آثار ارزشمند و چشمگیری وجود دارد كه شماری از آنها توسط كارشناسان میراث فرهنگی استان تهران و كرج معرفی شده و تعدادی نیز در حال مرمت و استحكام بخشی هستند. در این میان دو گرمابه قدیمی واقع در روستاهای هلجرد و بیلقان در عین سلامت و اهمیت، كمتر مورد توجه قرار گرفته‌اند.
ساوجبلاغ
ساوجبلاغ در غرب استان تهران قرار دارد و دارای سه بخش مركزی، طالقان، و نظرآباد است. این شهرستان دارای ۱۲ دهستان و ۳ شهر نظر آباد، هشتگرد و طالقان است.
مراكز دیدنی
پاسگاه طالقان/ قلعه ارژنگ / قلعه كیقباد / قلعه كیا / موشلان تپه / حمام شهرك / پل چوبی / كاروانسرای امام
جاذبه های طبیعی
چشمه آب معدنی عسلك/ چشمه آب معدنی لمبران / چشمه آب معدنی سرب جوستان / آبشار اوچان / آبشار جوستان / آبشار اورازان / آبشار كركبود / آبشار آسكان / آبشار عسلك / غار برج / غار كله سنگ / غارهای هیو / غار لالون / دریاچه اوان
مراكز مذهبی
بقعه سید شرف الدین/ امامزاده هارون / بقعه بادمستان / تكیه ناوه و كش رود / بقعه خشت و گل / اسفاران حسینیه قدیمی جوستان / گورستان زردشتیان
نظرآباد
نظرآباد شهرستانی است در استان البرز كه در نزدیكی شهرستان ساوجبلاغ واقع است. مركز این شهرستان شهر نظرآباد است. از سال ۱۳۸۱ به شهرستان تبدیل شد. این شهرستان از نظر آب و هوایی برای كشاورزی خوب است. طبق آخرین سرشماری رسمی سال ۱۳۸۵ جمعیتی بالغ بر ۱۲۸٬۶۶۶ نفر دارد.
منطقه باستان‌شناسی ازبكی در آن واقع شده و نمونه اولین خشت دست ساز بشر كه در سازمان ملل نگهداری می‌شود توسط سیدمحمد خاتمی به نشانه گفتگوی تمدن‌ها از این منطقه به سازمان ملل هدیه شده است, مصطفی بازرگان برادر مهندس مهدی بازرگان از مفاخر و محققان این شهرستان محسوب می‌شوند و هم اكنون در سن ۹۷ سالگی در این منطقه زندگی می‌كنند شهر مصطفی آباد یادگار دوران مباشری وی بر این شهر است.
ازبكی یكی از روستاهای دهستان احمدآباد مصدق از بخش مركزی شهرستان نظرآباد است كه در ۸۰ كیلومتری غرب شهر تهران واقع شده‌است. بخش‌هایی از این محوطه باستانی نه هزار ساله را كارشناسان مركز باستان‌شناسی ایران در سال ۱۳۴۸ خورشیدی مورد شناسایی قرار داده و در سال ۱۳۵۲ به شماره ۹۵۵ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.
براساس كاوش‌های صورت گرفته، محوطه باستانی ازبكی در برگیرنده شش هزار سال بقایای فرهنگی پیش از تاریخ و اوایل دوران تاریخی ایران از نیمه اول هزاره هفتم تا نیمه نخست هزاره اول پیش از میلاد مسیح یعنی دوران مادها است.
ازبكی محوطه باستانی گسترده‌ای برابر با صد هكتار و ۱۰ تپه ارزشمند است كه شش تپه از آن را گروهی از باستان‌شناسان ایرانی به سرپرستی دكتر یوسف مجیدزاده (از سال ۱۳۷۷ تا ۱۳۸۴) حفاری كرده‌اند.
مدرسه علمیه نجم آباد به دستور فتحعلی شاه قاجار و در زمان ملا ابراهیم نجم آبادی (متوفی ۱۲۴۰ قمری) از حكمای قرن سیزدهم، به وسیله میرزا عبدالكریم نجم آبادی – از خواص دربار فتحعلی شاه – در روستای نجم آباد (از توابع شهرستان نظرآباد) ساخته شد. شاه به هنگام عبور از قزوین پس از ملاقات با ملا ابراهیم دستور ساخت این مدرسه را صادر كرد. وی به هنگام دستور ساخت این مدرسه گفت: «تو (میرزا عبدالكریم) رعیت او (ملا ابراهیم نجم آبادی) هستی و باید افتخار كنی و در وطن خود (نجم آباد) مدرسه و مسجدی برای او بسازی.
در یكی از اسناد اوقاف درباره موقوفات مدرسه نجم آباد آمده‌است:«وقتی كه كار به مرافعه كشیده شد موضوع در سال ۱۲۶۳ قمری در محضر آقا میرزا ابوالقاسم امام جمعه تهران مطرح شد و حكمی از آن محضر به وقفیت این املاك صادر گردید.»
در سال ۱۲۸۶ قمری شیخ هادی نجم آبادی وقتی به روستای نجم آباد وارد می‌شود مدرسه را از سكنه خالی و رو به انهدام می‌بیند. در مدت دو سال مجدداً كار مدرسه به تعطیلی می‌كشد تا آنكه در سال ۱۳۱۵ قمری نوادگان واقفان تصمیم می‌گیرند سهمیه هزینه این مدرسه را در مدرسه نجم آبادی كه در محله سنگلج تهران بود به مصرف برسانند.
طالقان
شهرستان طالقان، به مركزیت شهر طالقان، یكی از شهرستانهای استان البرز است. این شهر در منطقه‌ای ییلاقی در میان رشته كوه البرز و در ۱۲۰ كیلومتری شمال غربی تهران قرار گرفته‌است.
شهر طالقان از به هم پیوستن چهار منطقه بنام‌های شهرك، گلینك، كولج و پرده سر تشكیل شده‌است كه شهرك به عنوان هستهٔ اصلی آن است و شهر طالقان، گاه شهرك هم نامیده می‌شود.
این شهر به لحاظ قرار گرفتن در رشته كوههای البرز میانی دارای آب و هوای كوهستانی و ییلاقی است به همین دلیل دارای جمعیت فصلی بوده و در تابستان جمعیت آن به بیش از ۱۲ هزار نفر می‌رسد. این در حالیست كه جمعیت ثابت شهر طالقان حدود ۵۰۰۰ نفر است.
منزل آیت‌الله طالقانی در گلیرد و یادمان درویش عبدالمجید طالقانی در مهران از آثار دیدنی و تاریخی و فرهنگی طالقان به شمار می‌آیند.
از دیگر آثار و بناهای تاریخی طالقان – مصون مانده از آسیب‌های طبیعی – می‌توان به برخی قلعه‌ها، امامزاده‌ها، مقابر، حمام‌ها و آسیاب‌های آبی اشاره كرد.
بقعهٔ شیخ حسین الهی معروف به جد بزرگوار در روستای دیزان، جنب مسجد آیت‌الله شیخ مرتضی دیزانی
ارژنگ قلعه در میناوند، قلعه منصور و قلعه كیقباد در شمال هرنج، قلعه دختر در گته ده، قلعه پراچان و قلعه فالیس، امامزاده هارون در جوستان، شاه محمد حنیفه در كركبود، امامزاده زكریا در میراش، امامزاده ابراهیو در در تكیه ناوه و نیز امامزاده‌های روستای‌های سید آباد، اورازان، كش، كشته رود، كلاه رود، اسفاران، خچره، بقعه میر در وشته، و مقبره پیران در دیزان، مهران، گته ده و اوانك، بقایای آسیاب‌های آبی در برخی از روستاها و نیز آثار نهر بزرگ انتقال آب از طالقان به قزوین در امتداد قله‌های رشته كوههای جنوبی طالقان، بسیار دیدنی است.
حمام قدیمی دیزان-قلاسی-آقای باغ-هفت قلای سی-قلا یاك-طاقی لایه(ساعت آفتابی اهالی روستا) در روستای دیزان.(وجوداسامی مانند قلایاك، قلاسی، هفت قلا ی سی و…نشان از قدمت تاریخی دیزان و وجود قلعه‌های متعدد در زمانهای گذشته این روستا می‌باشد
قلعه ارژنك در بالای قله قلادوش واقع در میناوند.
