موقعیت جغرافیایی
استان كردستان با وسعتی معادل ۲۹۱۳۷ كیلومتر مربع در قسمت غربی كشور ایران و در مجاورت مرز عراق قرار گرفته كه از شمال به استان آذربایجان غربی و بخشی از زنجان از شرق با استان همدان و بخش دیگری از استان زنجان از جنوب با استان كرمانشاه و از سمت غرب با كشور عراق (استان كردنشین سلیمانیه) هم‌مرز می‌باشد. استان كردستان بر اساس آخرین تقسیمات كشوری در سال ۱۳۸۴ دارای ۱۰ شهرستان، ۲۵ شهر، ۲۳ بخش، ۷۹ دهستان و ۱۷۶۷ آبادی دارای سكنه می‌باشد. شهرستان های استان عبارتند از: سنندج، بانه، بیجار، دیواندره، سروآباد، سقز، قروه، كامیاران ، مریوان و دهگلان . شهر سنندج مركز استان كردستان در فاصله ی ۵۱۲ كیلومتر مربع از شهر تهران قرار گرفته است جمعیت استان كردستان بر اساس برآورد سال ۱۳۸۴ برابر ۱۱۹/۵۷۴/۱ نفر بوده است كه شهر سنندج مركز استان با جمعیتی معادل ۷۵۰/۴۱۹ نفر پرجمعیت‌ترین و شهر سقز بعد از آن دومین شهر پرجمعیت استان می‌باشد.
وضعیت طبیعی و اقلیمی استان كردستان:
استان كردستان منطقه‌ای كوهستانی است كه با ارتفاع متوسط ۲۰۰۰ متر از سطح دریا از مرتفع‌ترین استان‌های كشور می‌باشد. جهت گسترش و استقرار ارتفاعات در استان به گونه‌ای است كه نخستین بارندگی كه از توده‌های هوای باران‌زا كه به غرب كشور می‌رسند، بر روی ارتفاعات این منطقه صورت می‌گیرد. ریزش‌های جوی در نقاط مرتفع به صورت برف و در بخش‌های كم‌ارتفاع غالباً به صورت باران می‌باشد. میانگین سالانه بارندگی در استان معادل ۵۰۰ میلیمتر و بیشترین میزان بارندگی مربوطه به شهرستان مریوان با میانگین ۸۰۰ میلیمتر در سال است .
اختلاف ارتفاع بین بلندترین و پست‌ترین نقاط استان به حدود ۲۴۰۰ متر می‌رسد كه كوه شاهو در جنوب غربی استان با ارتفاع ۳۳۰۰ متر بلندترین و منطقه آلوت در بانه با ارتفاع حدود ۹۰۰ متر كم‌ارتفاع‌ترین نقطه استان می‌باشد كه این اختلاف ارتفاع موجب به وجود آمدن اقلیم‌‌های متفاوت می‌گردد و این موضوع از نظر گردشگری حایز اهمیت است. از نظر تنوع اقلیمی و وجود عوارض طبیعی و توپوگرافی، استان كردستان دارای جاذبه‌های متنوع و ارزشمندی است به ویژه اینكه اغلب شهرهای استان به علت قرارگیری بر روی تپه‌های بلند و شكل تپه ماهوری آنها چشم‌اندازهای زیبایی را به وجود آورده‌اند. بر اساس استانداردهای جهانی دمای مطلوب و مناسب برای جهانگردان بین ۲۰ تا ۲۵ درجه سانتی‌گراد است كه با توجه به میانگین دمای روزانه استان، از اواسط اردیبهشت تا اواسط مهر ماه بهترین ایام برای سفر گردشگران به این منطقه است و میانگین دمای ماه‌های این دوره از ۲۲ تا ۲۸ درجه سانتی‌گراد متغیر است، در دو ماهه اول سال یعنی فروردین و اردیبهشت به علت بارندگی‌های زیاد و در نتیجه سرسبزی منطقه بهترین زمان برای برگزاری تورهای طبیعی و دیدار مسافران از طبیعت كردستان است. همچنین میانگین ۱۱۰ روزه تعداد روزهای یخبندان در استان زمینه بسیار مناسبی برای ورزش و جشنواره‌های زمستانی همانند ورزش مفرح و هیجان‌انگیز اسكی، صعودهای زمستانی به ارتفاعات استان و برگزاری جشنواره‌های زمستانی مانند جشنواره ی ساخت آدم‌برفی در استان را به وجود می‌آورد.
رودخانه‌های این استان عموماً به دو حوزه آبریز دریای خزر و دریاچه ی ارومیه می‌ریزند و تعدادی نیز وارد كشور عراق می‌شوند. رودخانه قزل‌اوزن كه شعبات آن شامل: قم‌چقای، اوزن‌دره، تروال و شور می‌باشد به دریای خزر می‌ریزد. زرینه رود كه شاخه ی اصلی آن چم سقز (چوم) نامیده می‌شود به همراه شعبه ی مهم آن یعنی رودخانه خورخوره و سایر شعبات آن به دریاچه ی ارومیه می‌ریزد. همچنین رودخانه ی سیمینه رود كه در سقز تاتاهو نامیده می‌شود به دریاچه ارومیه می‌ریزد.
رودخانه سیروان كه طویل‌ترین رودخانه در كردستان است و شعبات مهم آن دزلی مریوان، گردلان، رزاب قطوند، گاودره و رودخانه قشلاق است وارد كشور عراق می‌شود، به علت قرار گرفتن این رودخانه‌ها در دره‌های عمیق و «دبی» زیاد آنها در فصل بهار عموماً برای ورزش مفرح قایقرانی و رافتینگ مناسب می‌باشند، همچنین حواشی رودخانه‌ها محل زندگی پرندگان و رویش درختان و گل‌های وحشی است كه در بسیاری از مسیرها به ویژه در اورامان رودخانه سیروان مناظر زیبایی را در دره‌ها و كوه‌ها به وجود آورده كه دیدن آنها برای هر توریستی جذاب و لذت‌بخش است.
استان دارای چهار دریاچه زریوار در مریوان، دریاچه پشت سد قشلاق در ۱۵ كیلومتری شمال شهر سنندج، دریاچه پشت سد گاوشان در ۴۵ كیلومتری جنوب سنندج و دریاچه پشت سد بوكان در شمال شهر سقز می‌باشد، این دریاچه‌ها محل بسیار مناسبی برای اجرای برنامه‌های تورگردانی هستند.
همچنین پوشش جنگلی استان كردستان با وسعتی معادل ۳۲۰ هزار هكتار در نواحی غربی استان قرار گرفته و بعد از جنگل های شمال كشور در مرتبه دوم قرار دارند این جنگل ها از شمال بانه شروع شده و شهرستان مریوان و قسمت جنوب غربی استان را نیز در بر می‌گیرد و بیشتر شامل بلوط، مازو، گلابی‌وحشی، زبان گنجشك، آلبالوی وحشی می‌باشند، تركیب كوه، جنگل و رودخانه در مناطق غربی استان مناظر و چشم‌اندازهای زیبایی را به وجود آورده است كه بیشتر دوستداران طبیعت را به خود جذب كرده است، به دلایل ذكر شده و بر اساس گزارش‌های سازمان محیط زیست استان، ۳۴ شكارگاه در منطقه وجود دارد، این شكارگاه‌ها به علاوه مناطق حفاظت شده تعداد زیادی از انواع پستانداران، پرندگان و خزندگان همانند آهو، قوچ و میش ارمنی، خرس قهوه‌‌ای، گراز، گرگ، گربه پالاس، خرگوش و انواع پرندگان را در خود جای داده اند.
تمامی عوامل ذكر شده به همراه عدم سابقه وجود و یا تكرار بلایای طبیعی همانند زمین‌لرزه و… استان كردستان را در محیط بسیار مطلوبی برای گردشگران قرار داده است.
قسمت وسیعی از سنندج، مریوان و سرزمین‌های اطراف آنها تا جنوب كُردسـتان بخش كوهستانی غربی را تشكیل می‌دهد. این ناحیه، یكنواختی و سستی جنس زمین اشكال مشابهی را به وجود آورده كه از ویژگی‌های آن كوه‌های گنبدی شكل با شیب یكنواخت و ملایم با دره‌های باز است. این یكنواختی را با طبقات آهكی سخت و سنگ‌های درونی كه بین لایه‌های سست ظاهر می‌شوند، درهم ریخته و آن را به صورت صخره‌های عریان در آورده است. نوع مشخص این ناهمواری‌ها، ناحیه‌ی كوهستانی چهل چشمه در بین مریوان و سقز است كه دنباله پستی بلندی‌های این ناحیه را درجنوب و مشرق، تشكیل داده‌اند و دامنه‌ی غربی آن تا داخل كشور عراق كشیده شده است. دراین ناحیه شعبه‌های رود قزل اوزن در شرق وشمال شرقی و رود سـیروان در جنوب چهره زمین را به طو كامل تغییر داده‌اند.
بخـش كوهسـتانی شرقی، قسمت‌های شرقی سنندج را در بر می‌گیرد و در حـد فاصـل ناحیه غربی و شـرقی، یك رشـته از ارتفاعات آتشفـشانی شمـالی ـ جنـوبی را به وجـود مـی‌آورد.
در شرق این كوه، شهرستان‌های قروه و بیجار قرار گرفته‌اند كه شكل زمین در آنها با پستی و بلندی‌های ناحیه غربی به كلی متفاوت است از ویژگی‌های این ناحیه، وجود یك حصار كوهستانی متشكل از سنگ‌های رسوبی و دیگرگونی است كه دشت‌های مرتفع هموار و تپه ماهوری را احاطه كرده است. در این ناحیه به استثنای كوه‌های بیجار، دشت‌های نسبتاً وسیعی نیز وجود دارد. این دشت‌ها به وسیله‌ی شعبه‌های رود قزل اوزن قطع شده و به صورت تپه ماهور در آمده‌اند. مرتفع‌ترین دشت این ناحیه «هوه تو» خوانده می‌شودكه با ۲۲۰۰ متر ارتفاع در شمال سنندج واقع شده است. بلندترین كوه‌های این ناحیه، شاه‌نشین در شمال بیجار، شیدا در مركز و پنجه علی بین قروه وسقز است.
پیشینه تاریخی
كُردها مردمانی آریایی نژاند كه چندین هزار سال قبل از میلاد به این منطقه مهاجرت كرده‌اند. تاریخ اقوام كُرد تا قبل از اسلام چندان روشن نیست. در اسناد سومری و بابلی و اكدی و آشوری نام اقوانی دیده می‌شود كه شباهت به كلمه كُرد دارد، ولی از همه نزدیك‌تر چه از لحاظ زبان و چه از نظر جغرافیایی و چه از نظرتوصیفی، نـام قومی است بـه نـام « كـردوخـوی »كه در كتاب « سفــر جنــگی »گزنـفون ذكــر شده است.
این قوم در كوه‌ها و دره‌ها میان عراق و ارمنستان و مخصوصاً در محلی كه امروزه « زخـــو » نامیده می‌شود و در ۶۰ كیلومتری شمال غربی موصول در عراق قرار دارد، ساكن بوده‌اند. گزنفون، آنان را به دلیری و چالاكی می‌ستاید. این قوم سپاه ده هزار نفری گزنفون را تا هنگامی كه به جلگه‌های شمال رسیدند، تعقیب كردند و صـدماتی نیز بر آنها وارد آوردند.
در دوره‌ی صفوی نخستین كتاب مهم در باره‌ی قوم كُرد به زبان فارسی تدوین شده كه همان « شــرفنامه بدلیســی » است.
اعراب در تاریخ ۱۶ یا ۲۰ هـ .ق قلعه‌ها و استحكامات كُردها را تصرف كردند. در۲۳ ه .ق كه سپاه عرب در ایلات فارس مشغول فتوحات بود، اكراد فارس در دفاع از فسا و دارابجر شركت داشتند . فتح شهر «زور» و «داراباذ » كه از شهرهای كُردنشین بودند، در سال ۲۲ه .ق صورت گرفت.
یكی ازرویدادهای مهم دوران زمامداری شرف الدوله دیلمی (۳۷۲-۳۷۹ه .ق )پیكار او در سال ۳۷۷ه .ق با بدربن حسنویه در كرماشان است كه به پیروزی بدروشكست شرف الدوله منجر شد. در نتیجه بدربن حسنویه بر قسمت مهمی از عراق عجم مسلط شد. وی در سال ۴۰۵ ه .ق به دست طایفه‌ای كُرد كه « جوزقان » نام داشت، كشته شد. شمس‌الدوله پسر فخر الدوله دیلمی بلافاصله متصرفات وی را ضمیمه قلمروخود كرد .شاپور خواست (خرم آباد )،دینور ،بروجرد،نهاوند،اسد آباد و قسمتی از اهواز از جمله متصرفات او بودند .
ظاهراً اصطلاح كُردستان را سلاجقه برای تمیز نواحی كُردنشین از ولایت جبال عراق وضع كردند وآن ایلاتی بود مشتمل بر سرزمین‌های بین آذربایجان و لرستان و قسمتی از اراضی سلسله جبال زاگرس كه مركز آن نیز ابتدا ناحیه‌ی بهار در ۱۸ كیلومتری شمال غربی همدان و بعدها چمچمال در نزدیك كرماشان امروزی بود.
شهرهای كُردستان در زمان حمله مغول از قتل وغارت مصون نماند. در زمان تیمور و تركمنان قره قویونلو وآق قویونلو، كُردستان و دیار بكر میدان تاخت و تاز سپاهان تیمور و تركمانان شد.
شاه اسماعیل اول ـ مؤسس سلسله صفویه ـ به علت این كه كُردها پیرو مذهب تسنن بودند، چندان روابط حسنه‌ای با آنها نداشت، سلاطین عثمانی در تقویت هر چه بیشتر كُردان می‌كوشیدند. در دوره‌ی صفویه دولت ایران به قسمت وسیعی از كُردستان آن روز تسلط داشت كه دامنه‌های شرقی كوه‌های زاگرس را در بر می‌گرفت.
با تشكیل سلسله زندیه، برای نخستین بار در تاریخ ایران سلسله كُرد نژاد به سلطنت رسید. در اواخر سلسله زندیه نیز طایفه دنبلی كه یكی از طوایف بزرگ كُرد بود، قسمتی از آذربایجان غربی را در تصرف داشتند و مركز حكومت و قدرت آنها شهر خوی بود.
در قرن نوزدهم میلادی بارها كُردها در خاك عثمانی میل باطنی خود را برای رسیدن به استقلال و تشكیل دولتی كُرد زبان ظاهر شد. در سال ۱۸۷۸ میلادی شیخ عبیدا… نقشبندی به فكر تأسیس كُردستان مستقل تحت حمایت دولت عثمانی افتاد. درسال۱۸۸۰میلادی طرفداران وی، اطراف ارومیه، ساوجبلاغ، مراغه، میاندوآب و بوكان را به تصرف خود درآوردند و سپاهان ایران به زحمت توانستند تجاوز آنان دلیر مردان را دفع كنند.
سنندج
به استناد گفته مورخین، قلعه سنه دژ (سنندج) را سلیمان خان اردلان والی كُردســتان در زمـان شـاه صـفی ( ۱۰۳۸-۱۰۵۲هـ .ق) آباد سـاخت و كلمه « غم‌ها» را كه به حساب ابجد ۱۰۴۶ می‌شود ماده تاریخ آن قرارداد هیچك از جغرافی نویسان اسـلامی، این شهر را به این اسم در آثار خود ذكركرده‌اند.
در گذشته به جای شهر سنندج فعلی شهری به نام «سیر» وجود داشت كه این كلمه به معنای «ســی ســر»است. مجاور سی سـر، محـلی بود به نام صد خانیه (صد خانه) كه احتمالاً به مرور زمان این نام به «سنه »تغییر یافته است. سنندج مدت چهار قرن تحت حكومت حكام موروثی خاندان اردلان بود كه نسبت خود را به ساسانیان می‌رسانیدند.
در سال ۱۲۸۴ هـ .ق دولت مركزی، حاج میرزا معتمدالدوله عموی ناصر الدین شاه را به حكومت كُردستان منصوب كرد كه تا سال ۱۲۹۱هـ .ق در آن‌جا حكمرانی كرد.
در حال حاضر سنندج مركز استان و یكی از شهرها زیبای كُردستان و غرب كشور محسوب می‌شود.
سقز
درمورد وجه تسمیه سقز گفته می‌شود كه این شهر با نام «ایزیرتــا» درنخستین اتحاد ماد، پایتخت مادها بود. سركردگان ماد در اطراف شهر استحكاماتی برای خود ساختند كه از آن جمله «زیویه» و «قپلانتوی» كنونی (آدامائیت) را می‌توان نام برد. در آن زمان «سارگن دوم» پادشاه آشور به سرزمین ماد تاخت، مادها شكست خوردند و ایزیرتا،زیویه وآدامائیت را ویران كرد. پس از آنها سكاها به تجدید بنای این شهر پرداختند و سقز را به نام اسكیت (ساكز) به عنوان پایتخت خود انتخاب كردند. نام امروز سقز از نام قوم «سكه»- سكا- اسكیت-سكز به یادگار مانده است و سكز همان ساكز است. دو وجه تمسیه دیگر نیز برای این شهر نقل شده است؛ یكی به دلیل درخت حبه الخضر یا ون است كه گویا در اطاف سقز وجود داشته است و دیگر این كه، این شهر را سه دختر ساخته‌اند سه قز (قز در تركی به معنی دختر) نامیده می‌شـد.
شهر سقز سابقاً در دشتی در جنوب غربی شهر فعلی قرار داشت كه اكنون به كهنه سقز، یا سقز كهنه معروف است. شهر فعلی ابتدا در اطراف بازار به وجود آمد و قدیمی‌ترین محله همان محله بازار شهر است كه بعداً در اثر ارتباط تبریز، سنندج و بانه طرفین جاده‌های آن آباد شد.
بیجار
بیجار مركز منطقه گروس، از مناطق حاصلخیز كُردستان است كه در شرق سنندج قرار دارد. در باره‌ی وجه تسمیه آن آمده است كه ناصر الدین شاه با امیر نظام گروسی شبی در گروس به سر می‌برد و مطالبی داشت كه می‌خواست تا صبح به وسیله جارچی پخش شود، اما صبح روز بعد همه مردم از موضوع آگاه شده بودند. از این رو آن را شهر «بی جار» نامیده‌اند و همین اسم تا امروز نیز باقی مانده است.
این شهر در دشت وسیعی در ۹۳ كیلومتری شرق سنندج و شمال شرقی همدان قرار دارد و از آغازدر طول جاده سنندج به طرف همدان توسعه یافته است.
قروه
در حال حاضر قروه به دلیل شرایط خاص زمین ساختی و چشمه‌های آب گرم و معدنی مورد توجه مسافرین و گردشگرانی است كه به این شهر می‌آیند.
بانه
قبل از اسلام طایفه زرتشتی به نام «قه قو» بر این منطقه حاكم بوده‌اند كه در حمله اعراب و بعد از آن، «اختیار دینی‌ها» حكومت آنها را به دست گرفتند. تا اواسط قرن سیزدهم هجری نام اصلی شهر بانه «به روژه» (آفتابگی) بود و قباله‌هایی نیز وجود دارد كه در همه آنها مركز بانه قصبه «به روژه» نامیده شده است. این شهر یك بار در قبل از جنگ جهانی اول و بار دیگر در جنگ جهانی دوم دچار آتش سوزی شدیدی شد.
نام بانه را از كلمه كُردی «Bon» به معنی پشت بام و متأثر از ارتفاعات و نحوه استقرار و موقعیت شهر بانه می‌دانند.
دیواندره
دیواندره یكی از شهرهای استان كُردستان است كه در فاصله ۹۵ كیلومتری شمال واقع شده است. دیواندره امروزی یكی از كانون‌های در حال توسعه روستایی بود كه یك دهه قبل به شهر تبدیل شد. این شهرستان آب و هوای معتدل دارد.
مریوان
شهر مریوان در حدود یك قرن سابقه تاریخی دارد. یكی از شاهزادگان قاجار به اسم فرهاد میرزا كه كمی پیش از مشروطیت در این محل حكومت می‌كرد، در مریوان قلعه‌ای بنا كرد كه جریان بنای آن را در كتیبه‌ای كه به دیوار مسجد دارالاحسان (مسجد جامع سنندج) نصب كرده، شرح داده است.
دراوایل حكومت پهلوی، حاكم وقت در روستای موسك قلعه‌ای بنا نهاد كه امروزه از آن به عنوان پادگان استفاده می‌شود و فاصله چندانی با شهر ندارد. وجود دریاچه زریوار در غرب شهر مریوان زیبایی خاصی به این شهر بخشیده و آن را به یك ناحیه تفرجگاهی تبدیل كرده است.
كامیاران
كامیاران یكی از شهرستان‌های اخیرالتأسیس استان كُردستان است كه در فاصله ۶۵ كیلومتری جنوب سنندج واقع شده است. ویژگی‌های عمومی، فرهنگی و مردم‌شناسی مردم این شهرستان نیز همانند سایر نواحی استان كُردستان می‌باشد. این شهرستان در فصول بهار و پائیز آب وهوای دلپذیری دارد.