هَفت‌تَپه یك محوطه باستانی در استان خوزستان در حدود ۱۵ كیلومتری جنوب شرقی شهر شوش و در مجاورت شهرستان دزفول واقع شده و مجموعه‌ای از تپه‌های باستانی‌است كه احتمالاً شهر تیكنی یا كابناك از تمدن ایلام را درخود جای داده‌است.گستردگی این محوطه باستانی به مراتب باعث جلب توجه كاوشگران مختلف قرار گرفته‌است. بنابر نظریه‌هایی از این شهر به عنوان یك مركز مهم سیاسی در زمان حكومت ایلامیان و پادشاهی تپتی‌اهر در سده پانزده پیش‌از میلاد یاد شده‌است كه پس‌از ویرانی آن، شهر شوش به مركز قدرت تبدیل شده‌است، هرچند هنوز مدركی محكم برای اثبات آن بدست نیامده‌است.
تاریخچه
در ابتدا گیر كردن گاو آهن ماشین‌های شخم زنی كشت و صنعت نیشكر هفت تپه موجب پیدایش اولیه این مجموعه شد. نخستین عملیات حفاری به سرپرستی دكتر عزت‌الله نگهبان در سال ۱۳۴۴ در این محل آغاز گردید كه تا سال ۱۳۵۷ ادامه یافت. بررسی‌های روزمینی كه پیش‌تر مَك آدامز (Robert McC Adams) در این ناحیه انجام داده بود، نشان می‌داد كه این محوطه گسترده باستانی فقط در دوره محدودی مسكونی بوده‌است. هفت تپه، در حاصلخیزترین قسمت دشت خوزستان واقع شده‌است. این محل باستانی، بین رودخانه‌های دز و كرخه در حدود ۱۷ كیلومتری جنوب شرقی شوش و در وسط كشتزارهای طرح نیشكر هفت تپه قرار گرفته‌است. آثار باستانی هفت تپه، از مدت‌ها پیش مورد توجه خاورشناسان و دانشمندان بوده‌است و این آثار در اواخر قرن نوزدهم میلادی، جلب توجه «ژاك دمرگان» ، باستان‌شناس فرانسوی را كه در آن هنگام رئیس هیأت حفاری فرانسوی در ایران بود، نمود. دمرگان این مجموعه آثار باستانی هفت تپه را به نام هفت شغال ثبت نموده است كه ظاهراً به نظر می‌رسد در ثبت این نام، كه در لهجه محلی هفت چغا به معنی هفت تپه است تا اندازه ای دچار اشتباه گردیده و تلفظ محلی و اصلی آن را كاملا متوجه نشده‌است. كلمه چغا در قسمت شمالی دشت خوزستان به معنی تپه آثار باستانی می‌باشد و موارد مكرر آن مانند: چغازنبیل (تپه باستانی به شكل زنبیل)، چغاز میش (تپه باستانی به شكل میش)، چغا پهن (تپه باستانی پهن و بزرگ) و غیره بخوبی مشاهده می گردد. كاوش و حفاری علمی تپه‌های باستانی هفت تپه از سال ۱۳۴۴ تا ۱۳۵۵ هجری شمسی توسط هیأت باستان‌شناسی ایرانی به سرپرستی عزت الله نگهبان صورت گرفت كه در نتیجه آن، اطلاعات و مدارك ذی قیمتی درخصوص گوشه ای از حلقه‌های تاریك تاریخ تمدن ایلام، دراختیار محققین و دانشمندان قرار داد. بعضی از دانشمندان باستان شناس، قبلا عقیده داشتند كه اسم باستانی و قدیمی شهری كه آثار باستانی هفت تپه در آن قرار دارد، شهر «تیكنی» Tekni می‌باشد ، اما براثر حفاری‌های عملی انجام شده معلوم گشت كه نام اصلی و باستانی هفت تپه شهر «كاپناك» Kapnak است. مدارك باستان‌شناسی بدست آمده در حفاری هفت تپه بیانگر این است كه این شهر باستانی مربوط به سال‌های ۱۵۰۵ تا ۱۳۵۰ ق.م. از تاریخ ایلام می‌باشد . در سنگ نبشته بزرگی كه در حفاری هفت تپه بدست آمده از شخصی به نام «تپتی آهار» Tepti – Ahar نام برده شده كه خود را پادشاه ایلام و انشان و شوش نامیده است. تپتی آهار در این سنگ نبشته، لقب خود را آزادكننده كشور ایلام از استیلا و یوغ سلاطین كاسی بین‌النهرین نامیده و بدین لقب فخر و مباهات می نماید. آثار معماری مكشوفه در هفت تپه عبارتند از: مجموعه آرامگاه تپتی آهار و معبد خصوصی او، آرامگاه دسته جمعی، ساختمان معبد، آرامگاه، زیگورات یا كاخ شماره ۱، حیاطها، زیگورات یا كاخ شماره ۲، دیوار طویل شمالی و تالار طویل.
آرامگاه دسته جمعی هفت تپه:
این آرامگاه، بنایی آجری با طاق هلالی است كه در نوع خود قدیمی‌ترین نمونه طاق هلالی در دنیا می‌باشد . در این آرامگاه ۲۳ اسكلت وجود داشت كه ۱۴ عدد آن‌ها به‌طور منظم و درجوار یكدیگر قرار داشتند و ۹ اسكلت دیگر به علت عدم محل كافی بطور نامنظم بر روی پاهای ردیف اول انباشته شده بودند. (تصویر ۶۵) شهر هفت تپه نیز، همانند شهر دوراونتاش (چغازنبیل) در سال ۶۴۵ ق.م توسط سربازان آشوری به سركردی آشور بانیپال با خاك یكسان گردید.
پروسه باستان‌شناسی
مساحت محوطه درحدود ۱/۵ كیلومتر مربع و متشكل‌از ۱۴ تپه است. در سال‌های بعد هنگام راهسازی‌های مربوط به شركت نیشكر هفت‌تپه، قسمتی از یك دیوار خشتی و طاقی آجری نمایان گردید و بلافاصله توسط هیئت حفاری باستان‌شناسی به عنوان نقطه آغاز كار انتخاب و با ایجاد شبكه‌های ۱۰ × ۱۰ حفاری، روند كار به سمت جنوب ادامه پیدا كرد كه مجموع تعداد آن‌ها حدود ۱۵۰ ترانشه می‌باشد.
در آرامگاه موجود در محوطه، سكوی بزرگی ایجاد شده كه توسط دیوارچه‌های كوتاهی به سه بخش تقسیم می‌شده‌است. در بخش شمالی هفت اسكلت قرار داشته، بخش میانی كه كوچكتر از دو بخش دیگر است، بدون اسكلت و بخش جنوبی دارای دو یا سه اسكلت بوده‌است. در پای سكو در جنوبی‌ترین قسمت آرامگاه، مجاور درب ورودی تعداد ده اسكلت بصورتی بی نظم بر روی هم قرار داشتند. به این ترتیب مجموعاً حدود ۲۱ یا ۲۲ اسكلت در معبد پیدا شده‌اند. تقسیم‌بندی سكوی آرامگاه به بخش‌های مختلف خود گواه اینست كه این مقبره برای تدفین اشخاص متعددی ساخته شده و احتمالاً یك آرامگاه شاهی نمی‌باشد. وجود اسكلت‌های متعدد بر روی سكو و انباشته كردن اسكلت‌های قدیمی در گوشه آرامگاه نیز این مسئله را تأیید می‌كند. با توجه به اكتشافاتی كه در نقاطِ مختلفِ منطقه انجام شده‌است، درب ورودی آرامگاه پس از هر تدفین با سنگ یا آجر بسته و در هنگام تدفین‌های بعدی مجدداً باز می‌شده‌است. مشاهداتی كه در هفت تپه شده، نیز حاكی از این مسئله می‌باشد.
موزه هفت تپه
برای نگهداری اكتشافات به عمل آمده و همچنین تحقیق و ساماندهی فعالیت‌های باستان شناسی، موزه ای با این نام در این مكان ساخته شده‌است و موزه هفت تپه حاوی اكتشافات فوق الذكر است.
