شهرستان خداآفرین (Khoda Afarin County) یكی از شهرستان‌های استان آذربایجان شرقی است. مركز این شهرستان، شهر خمارلو است. این شهرستان از ۳ بخش مركزی، گرمادوز و منجوان تشكیل یافته‌است. خداآفرین تا سال ۱۳۹۰ بخشی از شهرستان كلیبر بود و در این سال از آن جدا شد.
جمعیت این شهرستان در سال ۱۳۸۵ خورشیدی بالغ بر ۳۵٬۷۶۴ نفر بوده كه دومین شهرستان كم‌جمعیت استان به‌شمار می‌رود. از این تعداد، ۱۰٬۰۳۴ نفر در بخش مركزی، ۱۲٬۷۳۷ نفر در بخش گرمادوز و ۱۲٬۹۹۳ نفر در بخش منجوان ساكن بوده‌اند. قسمت‌هایی از دیزمار شرقی كه سابقاً تابع دیزمار ارسباران به مركزیت خاروانا بودند ضمیمه بخش منجوان شده است. مابقی دیزمار شرقی بین بخش مركزی ورزقان و بخش سیه رود تقسیم شده است.
تا سال ۱۳۴۵ خدا آفرین یكی از بخش‌های شهرستان اهر بود. با وجود استقرار پاسگاه ژاندارمری در خمارلو، مركزیت غیر رسمی منطقه روستای عباس آباد بود چرا كه هم روحانی سرشناس و سر دفتر اسناد رسمی و هم عاشق رسول قربانی آنجا ساكن بودند. كشیدن جاده شوسه در امتداد ارس و تاسیس شهرستان كلیبر درست بعد از انقلاب ٔبر اهمیت خمارلو افزود. در سالهای اخیر، با افتتاح سد خدا آفرین قدم اصلی در تسعه كلان منطقه برداشته شده است.
جاذبه های گردشگری
قصر وینق: روستای وینق مركز دهستان منجوان است. در ورودی ده بر بلندی كوهی كه به رود ارس و قسمت قره باغ و راه اصلی كنار ارس تسلط دارد خرابه های قلعه وینه به چشم می خورد .قصر باشكوه كانتور متعلق به ارمنی ثروتمندی به نام طومانیانس بوده (دوران قاجاریه ) كه محل نگهداری غلات و احشام و همچنین محل زندگی در اتاقهای متعدد به چشم می خورد . قصر كانتور در دو طبقه و از سنگهای تراشیده شده به شكل مربع ساخته شده است . تاریخ ساخت یا تعمیر آن در سر درب ورودی سال ۱۹۰۷ میلادی را نشان می دهد . ساختمان این بنا شباهت زیادی به كلیسای سنت استپانوس در جلفا دارد و بی شك قسمتی از ساختمان به عنوان كلیسا كاربری داشته است .
پل های خداآفرین: یكی از آثار قدیمی و مهم شهرستان پل های قدیمی و تاریخی خداآفرین می باشد . در نزدیكی شهرخمارلو دو پل قدیمی به چشم می خورد كه یكی خراب شده ولی دیگری تعمیر شده است و هنوز هم برای پیاده قابل استفاده است . طول پل سالم ۱۶۰متر است كه ۱۲۰ متر متعلق به ایران و ۴۰ متر متعلق به جمهوری آذربایجان است . محل پل ها تنگ ترین معابر رود ارس می باشد كه بستر سنگی دارد ولی سایر جاهای محل عبور رود آهكی و نرم است كه در آن زمان برای ساختن پل توانایی و امكانات نداشتند .
قصر آینالو: از دیگر جاذبه های تاریخی و مهم و جذاب شهرستان قصر آینالو می باشد . این قصر در ته یكی از دره ها در روستای آینالو قرار دارد این قصر به ثروتمند معروف ارمنی دوران قاجاریه (طومانیاس) بوده است .از ساختمان با عظمت آن امروزه چیزهای زیادی باقی نمانده است . بنای نیمه سالم و باقی‌مانده این عمارت كه در جهت شمال جنوب ساخته شده است در حدود ۱۲*۲۰ متر می باشد كه قسمت جنوبی آن از در اصلی تا جنوب ۵/۶ متر می باشد این ساختمان ۳ طبقه یعنی (قسمت جنوبی) سه طبقه ولی بقیه ساختمان ها ۲ طبقه می باشد . نامگذاری این قصر به نام آئینه لوبه خاطر سقف فلزی و درخشندگی بیش از حد آن بوده و چون مردم برای اولین بار شاهد این چنین سقفی می شدند آن را آئینه لو نامیدند
ییلاق ها: ییلاقهای متعدد در مناطق كوهستانی علاوه بر زیبایی طبیعی‌شان فرصت مناسبی برای مشاهده فرهنگ عشایری فراهم می‌كنند. چپرلی و آغداش از دیدنی‌ترین ییلاق‌ها هستند.
زیارتگاهها: تعداد زیادی زیارتگاه در روستاهای شهرستان پراكنده اند. این اماكن در حالت كلی ٔبر چسب امامزاده ندارند و وجه تقدس آنها اغلب واضح نیست. برای مثال از نام زیارتگاه بابا سیف الدین، در نزدیكی روستای گرمناب، معلوم نیست كه فرد مذكور چه مقامی داشته است. جالب آنكه در اكثر موارد حتی نشانه‌ای از قبر در محل زیارتگاه دیده نمی‌شود.
موسیقی عاشقی، ره آورد شهرستان
سنت عاشقی در فرهنگ تركی آناتولی،آذربایجان و ایران در عقاید شمنی تركان قدیم ریشه دارد. عاشقهای قدیم با لغاتی مانند بخشی، دده (روحانی) و اوزان نامیده شده‌اند. انتقال شفاهی فرهنگ، ترویج ارزش‌ها و سننن فرهنگی از جمله وظایف این صنف بود. ٔبر اساس حماسه نامه دده قورقود ریشه عاشقها حد اقل به قرن هفتم میلادی می‌رسد. كتاب دده قورقود شامل ۱۲ داستان راجع به دوران مهاجرت اوغوزها، قبیله‌ای صحرا گرد از تركان، از آسیای میانه به تركیه و آذربایجان است. طبیعی است كه موسیقی عاشقی در طی این مهاجرت و درگیری‌های مربوطه با ساكنین اولیه سرزمین‌های اشغال شده تكامل یافت. با این حال هسته اولیه موسیقی، یعنی توصیف حماسی زندگی ٔ تا عصر حاضر حفظ شده است. برای مثال یكی از آواز هاچنین شروع میشود. :
اوجالاجاق ینه داغلار،
قاینایاجاق یوزبولاغلار،
ینه باردان ائیله جك باخچالاردا
گوی بوداخلار
من بو دنیادا اولمایاندا
كیم دئیر بیتمه میش قالاجك نغمه م.
(باز هم قله ها به اوج ها می بالند و چشمه های خنك از اعماق می جوشند باز هم چون تگرگ و شاخه های تر سبز از وزن بار آبدار خم می شوند باز كه می گوید؟ كه می گوید سرودهای من ناتمام می مانند،)
موسیقی عاشقی تا همین اواخر به دیده تحقیر نگریسته می‌شد. بعد از پایان جنگ ایران و عراق فعالیت عاشقها رسماً مجاز شد و رسول قربانی، بعنوان عاشق پیش كسوت، برای اجرا كنسرت به فرانسه و هلند فرستاده شد. در نتیجه موقعیت اجتماعی عاشقها به سرعت ترفیع یافت. اجراهای عاشقی از محافل خصوصی مهاجرین قره داغی در حومه‌های تهران و تبریز به كنسرت‌های بزرگ كشیده شد. این كار نوعی رنسانس فرهنگی بود كه موقعیت عاشقها را، به مثابه حافظان فرهنگ، به شدت تقویت كرد. به نظر می‌آید كه اكثر عاشقهای مطرح معاصر از شهرستان خدا آفرین آمده اند. از این نقطه نظر میتوان سهم مثبت شهرستان را در هویت فرهنگی اهالی آذربایجان مقیاس كرد.
چهره‌های شاخص
كریم پاشا بهادری، یكی از خوانین منطقه، در اواخر حكومت پهلوی وزیر اطلاعات بود و، به خاطر روابط ویژه‌اش با فرح، در سیاست ایران نقش موثری داشت. اسدلله محمد خانلو از چهره‌های با نفوذ رژیم سلطنتی بود و به همین خاطر جزٔ فهرست ۳۳۵ نفره‌ای بود كه طبق گزارش روزنامه اطلاعات در روز یكشنبه ۲۷خرداد ۱۳۵۸ اموالشان مصادره شد.میر صمد خان، پسرش میر حسن خان و نوه‌اش چنگیز خان میر احمدی در اوضاع سیاسی منطقه نقش داشته اند.
حكیم ابوالقاسم نباتی از شاعران بنام ارسباران است كه در روستای اوشتبین چشم به دنیا گشوده است. از شاعران معاصر می توان از بهمن زمانی و ستار گل محمدی نام برد. آندره آغاسی، قهرمان سابق تنیس جهان، فرزند یكی از ارمنیان اهل روستای قشلاق است كه در بحبوحه تخلیه روستا به آمریكا مهاجرت كرده بود .
اهالی شهرستان خدا آفرین در حفظ و توسعه موسیقی عاشقی نقش عمده‌ای داشته است. از عاشقهای مهم معاصر میتوان عاشق رسول قربانی (متولّد روستای عباس آباد) و عاشق چنگیز مهدی پور (متولد روستای وینق) را نام برد.
