بوزجان (بوزگان / پوزگان / پوچكان ) ، شهری قدیمی در خراسان . ویرانه های آن در حدود هجده كیلومتری مشرق شهر تربت جام * ، نزدیك آبادی بزْگان (یا پَژگان / پوزگان ) امروزی (در پانزده كیلومتری جنوب شرقی شهر تربت جام ) قرار دارد. بوزجان ، كه نام آن فارسی است ، ظاهراً از آبادیهای پیش از اسلام در خراسان بر سر یكی از مسیرهای جادة ابریشم بوده است . از گذشتة پیش از اسلام شهر اطلاعی در دست نیست . در دورة خلیفة سوم ، بوزجان به دست سپاهیان اسلام افتاد. در حدود ۲۵۰، ابن خرداذبه (ص ۲۳ـ۲۴) و در حدود ۲۸۲ یعقوبی (ص ۲۷۸)، و در حدود ۲۹۰ ابن رسته (ص ۱۷۱) زام / جام را به جای بوزجان ، از شهرهای نیشابور ضبط كرده اند و در دوره های بعدی ، بوزجان مركز (قصبة ) منطقة زام ذكر شده است كه ظاهراً به لحاظ قرارگرفتن بر سر راه نیشابور ـ هرات اهمیت یافته است . در قرن چهارم ، بوزجان بر سر راه نیشابور ـ هرات واقع بود، و فاصلة نیشابور تا بوزجان چهار مرحله ، و از آنجا تا بوشنج * (پوشنگ ) نیز چهار مرحله و از آنجا تا هرات یك مرحله بود (ابن حوقل ، ص ۴۵۳). فاصلة بوزگان تا مالن ، مركز باخَرْز * ، نیز به یك مرحله می رسید (اصطخری ، ص ۲۲۳). به نوشتة مؤلف حدودالعالم (تألیف ۳۷۲)، پوژگان در حدود نیشابور با كشت و بَرز بود و از آنجا كرباس صادر می شد (ص ۹۱). در حدودالعالم از جام ذكری نشده ، كه اهمیت بوزجان را نسبت به شهر جام در اواخر قرن چهارم نشان می دهد. به نوشتة گردیزی (ص ۱۷۵) و عتبی (ص ۱۸۶ـ ۱۸۸) در ۳۹۱، در جنگ سرداران سامانی با هم از یك سو، و جنگ آنان با سلطان محمود غزنوی (حك : ۳۸۹ـ۴۲۱) از سوی دیگر، اغلب نام بوزگان آمده است . در ۴۹۳ سنجر سلجوقی (حك : ۵۱۱ ـ۵۵۲) در صحرای بوزجان با حبشیِبن سابق ، از امرای مشهورِ سلجوقیان ، و بَركیارُق بن ملكشاه جنگ سختی كرد كه به قتل حبشی و فرار بركیارق به عراق انجامید (خوافی ، ج ۲، ص ۲۱۰). سمعانی (متوفی ۵۰۶) بوزجان را شهر كوچكی از رَساتیق (مناطق روستایی ) نیشابور ضبط كرده است (ج ۲، ص ۳۵۵). از این زمان است كه شهر بوزجان مركز (قصبة ) ولایتِ (كورة ) زام به شمار می آید (یاقوت حموی ، ج ۲، ص ۹۰۹). پس از حملة مغول ، در نیمة اول قرن هشتم حمدالله مستوفی بوزجان را پوچكان ، و فاصلة آن را تا نیشابور ۳۸ فرسنگ ضبط كرده ، و افزوده است كه از پوچكان جاده ای به قاین و جاده ای به باخرز، و جاده ای هم به سرخس امتداد داشته است (ص ۱۷۷) و شهر بوزجان اهمیت خود را بازیافته بود، به طوری كه حافظ ابرو (ص ۲۷) می نویسد «بوزجان قصبه ای است و حصاری دارد». ظاهراً بوزجان تا پیش از سدة نهم ، از مراكز علم و ادب و عرفان بوده است . به نوشتة عبدالرحمان جامی ، در بوزجان مدرسه ای بود كه ساكنان آن را اولیا می خواندند (ص ۳۶۲). بنابر مطالب احسن التواریخ ، در ۹۳۵ در یورش عبیدالله خان ازبك در موضع جام ] احتمالاً در بوزجان هم [ خلقِ بسیار، خانه و اهل و عیال را گذاشتند و فرار كردند و جمعی كثیر به زخم شكنجه هلاك شدند (روملو، ج ۱۲، ص ۲۷۴ـ۲۷۵). ظاهراً به همین سبب ، بوزجان به عنوان یكی از آبادیهای بزرگ جادة نیشابور ـ هرات اهمیت خود را بار دیگر از دست می دهد. از بوزجان در دورة صفویه ، به سبب جنگهای آنان با ازبكان در مشرق ایران ، اطلاع چندانی نداریم . ظاهراً در این دوره بر اثر رویدادهای طبیعی مانند زمین لرزه و حوادث اجتماعی مانند جنگها، اهالی بوزجان به جاهای دیگر از جمله جام (تربت جام ) نقل مكان كرده اند و شهر رو به ویرانی رفته است . در ۱۲۹۹، در دورة قاجاریه ركن الدوله در سفرنامة خود دربارة ویرانه های قلعة پوزكان ، در نزدیكی دهكدة نیل آباد (حدود ۲۴ كیلومتری جنوب شرقی تربت جام كه راه تربت جام ـ تایباد از هشت كیلومتری مغرب آن می گذرد) كه برجی در آن ساخته شده و محل قراول بوده مطالبی درج كرده است . او می افزاید مقبرة شیخ اباذر پوزكانی ] = بوزجانی * [ كه یكی از اوتاد بوده در خارج این قلعه است و اهالی دهات اطراف به این مقبره اعتقاد تام دارند (ص ۱۰۶). این زیارتگاه امروزه به مقبرة شیخ ابوذر بژگانی معروف است . از جمله مردان بزرگ بوزجان ، ابوالوفای بوزجانی * ، از بزرگترین ریاضیدانها و منجمان مشهور ایران و جهان اسلام ، بوده است .