حمام پیرزرگر

آدرس بنا: محله پیرزرگر- روبروی مسجد پیرزرگر

قدمت : قاجار

عرصه: ۴۴/۱۲۰۳ مترمربع

اعیان: ۹۸/۱۱۱۰ مترمربع

موقعیت جغرافیایی شهرستان اردبیل

شهرستان اردبیل مركز استان اردبیل می باشد كه از شمال به شهرستان مشگین شهر، از شرق به شهرستان نمین، از جنوب شهر كوثر، از جنوب غربی به شهرستان میانه و از غرب به شهرستان نیز محدود می گردد.

آب و هوای اردبیل سرد و خشك بوده، بیشترین درجه حرارت در تابستان ها به ۳۵ درجه بالای صفر و كمترین آن در زمستان به ۲۵ درجه زیر صفر می رسد.

میزان باران سالیانه این شهر به طور متوسط در حدود ۳۸۰ میلیمتر می باشد.

توصیف معماری

این حمام به علت قرارگیری در محله قدیمی پیرزرگر و روبروی مسجد تاریخی همان محله به حمام پیرزرگر معروف شده كه از دو بخش مردانه و زنانه تشكیل یافته است.

قسمت زنانه آن هم اكنون به علت تخریب كامل سقف سربینه آوار در آمده و متروكه می باشد ولی قسمت مردانه این مجموعه اینك فعال بوده و دارای كاربری است.

سلسله فضاهای تشكیل دهنده این حمام چنین می باشد كه با ورود به هشتی راهرویی به صورت مورب ما را به فضای سربینه هدایت می كند. از درب دوم كه در این هشتی موجود است وارد فضای دیگری می شویم كه سابق بر این با سربینه مرتبط بوده و اینك به عنوان فضایی مجزا به عنوان انباری استفاده می شود.

مانند اكثر حمام های دوره قاجار، سربینه در این حمام از سایر قسمت ها مجلل تر بوده و دارای تزئینات بیشتری می باشد.

سربینه دارای پلان هشت و نیم هشت می باشد كه با كاربندی های زیبایی به گنبد عرقچین بزرگی منتهی می شود. دور تا دور این فضا سكوهای سنگی به چشم می خورد. كف این بخش سنگ فرش می باشد كه حوض سنگی هشت ضلعی با چهار بازوی سنگی و با پله هایی كوچك كه به سكوی رختكن منتهی می شود، آن را مزین نموده است.

پس از عبور از سربینه وارد میان در، در قسمت جنوبی بنا می شویم. این بخش امكان دسترسی سربینه به گرمخانه را تأمین می كند، كه شامل دربهایی جهت دسترسی به دستشویی و قسمت تنظیف در طرفین دالان می باشد. اتاق نظافتخانه كه در شرق میان در قرار گرفته، در گذشته حوض هایی جهت شستشو داشته است.

گرمخانه دارای پلانی مستطیل شكل است كه كشیدگی آن در امتداد شرق به غرب است. فضای میانی گرمخانه به صورت مربعی بوده، كه با كاربندی های مناسبی به گنبد ختم می شود. قسمت های جانبی در طرفین این فضا به صورت مستطیل بوده كه با گنبدهای كوچكتری سقف شده اند. دور تا دور این فضا سكوهایی به چشم می خورد، كه در قسمت روبروی ورودی حوض هایی جهت ریزش آب تعبیه گردیده است. در گذشته گرمخانه، از طریق ضلع شرقی با چال حوض مرتبط بوده كه این دسترسی هم اكنون از بین رفته است.

تزئینات

گنبد قسمت سربینه كه هم اكنون بصورت ساده ای با سیمان سفید اندود گردیده است، به گفته اهالی محل و همچنین به استناد تحقیقات انجام یافته مشخص گردیده كه دارای سقفی مزین با نواری گلهای مكرر بوده است. كه این نوار از پایین به آویزها و از بالا به عرقچین گنبد محدود می شده است كه بر سطح داخلی این گنبد تصویری از ملائك و گل و بوته های اسلیمی به چشم می خورد كه به همراه بقیه آویزها و متن بین آنها، سفیدكاری شده و آثار نقاشی آن از بین رفته است. نقاشی های دیوار شاه نشین ها هم در نتیجه سفیدكاری از بین رفته است. به جز شاه نشین غربی سربینه كه با یك دیوار جدید از رختكن جدا شده و به صورت انبار خرده ریز در آمده است، در یكایك دیوارهای آن، نقاشی های قدیمی دیده می شود.

مشخصات سازه ای بنا

پی این بنا سنگی بوده و با ملات سفته آهك كار شده است. جرزها و دیوارهای ضخیم این حمام بوسیله آجر و با ملات آهك اجرا شده است. پوشش بام بنا به صورت طاق و گنبد می باشد. برای تبدیل فرم اصلی پلان ساختمان كه مربع می باشد به دایره جهت اجرای گنبد از كاربندی زیبایی استفاده گردیده است.

اكثر قوسهای مورد استفاده در طاقهای این بنا به صورت پنج او هفت و آجر چینی آن به سبك رومی بوده و نوع پوشش گنبد آن از نوع كلمبو می باشد.

نوع مالكیت

براساس تحقیقات محلی بنا از بدو تأسیس تا به اكنون دارای چندین مالك بوده است. آخرین مالك شخصی این بنا حاج حسین پرویزی بوده است كه مجموعه را از حاج هدایت منصوری خریداری نموده است. حمام پیرزرگر در سال ۱۳۸۱ ه.ش توسط اداره میراث فرهنگی اردبیل خریداری گردیده است.

تاریخچه بنا

در مورد تاریخ ساخت حمام پیرزرگر اطلاعات دقیقی در دست نیست ولی با توجه به شیوه ساخت و شواهد و مدارك محلی قدمت این بنا به دوره قاجار بر می گردد. كه در طول این مدت مالكیت آن چندین بار تغییر كرده است، آخرین مالك شخصی این بنا حاج حسن پرویزی بوده است كه سالها پیش این بنا را از حاج هدایت منصوری خریداری كرده است.

سربینه قسمت زنانه این حمام در سال ۱۳۷۴ ه. ش – روز عاشورا – به علت ازدحام مردم بر روی گنبد آن فرو ریخته است.

استقرار بنا در بافت كهن

این مجموعه در ضلع جنوبی میدانچه محله پیرزرگر در جوار مسجد تاریخی پیرزرگر قرار گرفته است.

اهمیت شاخص این مجموعه قرارگیری در محور كهن منتهی به جمعه مسجد از طرفی و محله تازه میدان و بازار از طرف دیگر می باشد.