از دیرباز و اززمانهای بس طولانی تقریبا در سراسر میهن عزیز هرگاه سخن از زنجان به میان آید، نقش چاقوهای زنجان در اذهان پدیدار می گردد. و در بسیاری از اقالیم دور و نزدیك چاقو های ظریف و بادوام زنجان با هویت آن عجین گشته و گویی شناسنامه این شهر گردیده است. البته این بدان معنی نیست كه در این شهر صنعتگران و هنر مندان دیگر رشته های فنی و صنعتی فاقد اعتبارند، بلكه بدان جهت است كه چاقوی آن بر خلاف صنایع بومی دیگر چون مورد استفاده بیشتر مردمان قرار گرفته و از این نظر شناسایی شده و مقام ارجمندی را به خود اختصاص داده است، در چاقو های زنجان علی رغم وجود تنوع و تمایز خاص از نظر مصالح فن، وجوه مشتركی دارد كه همان وجه تمایز ست كه به این صنعت هویت و امتیاز بخشیده است، به هر تقدیر بر حسب جامعه شناسی فنی و هنری تأثیر پذیری شرایط اقلیمی، قومی و به علاوه بنیادهای فرهنگی است كه در تفكر صنعتی این جامعه مشهود گشته است، و از این نظر است كه صلابت و خشونت كوهستانی بودن ین شهر در صنعت آن اثر گذاشته و چنین هنری را پدید آورده است.
سابقه تاریخی چاقوی زنجان:تعیین تاریخ دقیق برای آغاز این صنعت زنجانی كاری بس دشوار و به اعتباری نا ممكن می نماید. با مراجعه به كتب تاریخی و سیاحتنامه ها و حدسیاتی كه از این طریق حاصل می شود نظریات مختلفی حاصل می گردد. ولی به هر حال آنچه كه مسلم است از حدود ۱۰ قرن هجری قمری شهر زنجان یكی از مراكز مهم صنعتی بوده است. كه در آن كارگاههای مختلف اسلحه سازی دایر بوده، چاقوسازی نیز یكی از صنایع جنبی آن، محسوب می شده است. به دلایل عدیده سیاسی و اجتماعی این كارگاهها به اضمحلال گراییده و سپس صنعت چاقو سازی رونق یافته است. به طوری كه نه فقط شهر زنجان بلكه در اكثر نقاط منطقه این صنعت رواج كامل داشته است، در این دهه های اخیر بر حسب اعمال سیاستهای استعماری كه پی آمدن آن انهدام كلیه ارگانهای صنعتی و هنری بود، این صنعت مستظرفه را همانند سایر صنایع دستی رو به اضمحلال و نابودی كشاند به عنوان مثال چاقوهای مكانیكی ژاپنی، آلمانی را می توان نام برد. به هر تقدیر این صنعت با پایمردی و علاقه استادكاران، با وجود تحمل صدمات و مشقات فراوان، توانست به حیات خودادامه دهد و تا حدودی طریق تعالی بپیماید. ویژگی های چاقوی زنجان همان گونه كه ذكر شد چاقوهای زنجان با وجود تنوع فراوان دارای ویژگی های منحصر به فردیمی باشند كه به این فن هویت می بخشد و اهم آنها به قرار زیر است.
۱ـ ظرافت: ظرافت چاقو های زنجان كه نمایانگر علاقه و ذوق هنری استادكاران می باشد بی نظیر است. این ظرافت در مونتاژ (جفت و جور) قطعات مختلف، به خوبی آشكار است. طری كه محور تیغه و لولای چاقو چنان با ظرافت جاسازی گردیده كه تشخیص قطعات مذكور مشكل می باشد.
۲ـ تناسب: ناسب قسمتهای مختلف چاقو (تیغه ـ دسته ـ غلاف ) غیر قابل انكار است و این پدیده ویژه، نمودار مهارت دست و بینش هنری استاد كاران بوده و در اولین دید، خودنمایی می كند و به عبارت دیگر اشل و مقیاس چاقو دارای تناسبی معقول و منطقی است.
۳ـ هنر نمایی فنی در آبكاری: این مسأله فنی بسیار پیچیده است و مهمترین وجه امتیازرا داراست. به این معنی كه مقدار آب تیغه های فولادی نسبت به آستر دسته (قبضه) و محور و تیغه كه در یك نقطه به صورت لولایی با همدیگرمرتبط اند حائزكمال اهمیت است. زیرا با كوچكترین اختلاف درجه در آبكاری قطعات مذكور موجب فرسایش تدریجی شده و نهایتا اجزاء چاقو گسیخته خواهد گردید كه استادكاران با ملاحظه آن و زدن سوهان، این فن پیچیده را حل نموده و به چاقوها دوام و قوام توصیف ناپذیری می بخشند. در اكثر مواقع مصنوع بیشتر از صانع به جای می ماند.
۴ـ قدرت برش: مسأله برش تیغه ها مستلزم دونوع هنر نمایی است. اول دادن آب مورد لزوم و متناسب با نحوه عمل و استفاده از چاقو است كه اجمالا ذكر گردید و دوم مهارت دادن در تراشیدن و ساییدن مرتب و مكرر تیزی لازم را حفظ نموده و در مقابل پخ شدن لبه مقاومت زیادی خواهند نمود. امتیازات و ویژگی های دیگر در چاقو های زنجانی وجود دارد كه ذكر تمامی آنها موجب تطویل كلام خواهد گردید. استادكاران این فن در گذشته و حال: بر حسب گفتار و رسایل تاریخی و از آنچه كه از آثار استادكاران این فن كه نامی از آنها باقی مانده، اسامی استاد یعقوب زنجانی استاد محمد علی زنجانی و استاد یحی قدوسی، استاد رزاق و رحمان خطیبی، استاد محمد ولی، استاد سید علی سیدی معروف به سید زنجانی، [۱]و اساتید دیگر را می توان نام برد كه چاقوهای آنها دارای شهرت محلی و منطقه ای بوده است. به طوری كه دست ساخته های آنها امروزه به عنوان اشیاء و آثار عتیقه با قیمت گران خرید و فروش شده و بسیاری از انا زینت بخش موزه ها و مجموعه های خصوصی در اطراف واكناف است. این اساتید علاوه بر چاقو سازی در صنایع دیگری من جمله چخماق سازی، قیچی سازی، تفنگ سازی، و انواع كارهای مستظرفه دیگر مشهور خاص و عام بوده اند كه امروزه نام آنان بر روی آثار شان جاودانه حك شده است . شاگردان آن اساتید دركارگاههای چاقو سازی به هنرنمایی پرداخته اند كه من جمله استاد مصدق و هوشمند و سایرین را می توان نام برد. آنان علی رغم كهولت سنی به این كار ذوقی پرداخته اند و شاگردان جدیدی را تربیت می نمایند . برخی دیگر به علت داشتن وسواس و تعصب شغلی از پذیرفتن شاگردان جدید كه موجب پایین آمدن و انحطاط هنری و صنعتی چاقوی كارگاه خواهد گردید، خوداری می ورزند.
انواع چاقوها. چاقوهای زنجان علاوه بر ابتكارات و خلاقیت صنعتی استادكاران دارای فرمهای مختلف است و آنها را به دو دسته كلی می توان تقسیم بندی نمود. ۱ـ چاقو های ساده یا معمولی: این چاقو هااز دو دسته تیغه و قبضه تشكیل گردیده، قبضه آن معمولا از شاخ بز انتخاب می شود و توسط دو محور جفت و جور می گردد اولی محور تیغه و محور دومی مانع پس روی تیغه می شود. ۲ـ چاقوهای مركب و پیچیده: این قسم خود به انواع چاقوها تقسیم می گردندو هر یك از این انواع طی سالیان و دوره های متمادی ابداع و خلق شده اند كه در اینجا بر حسب تقدم و تأخر ابداع و ایجاد توضیح داده می شود. الف : چاقوی فنری یا قلم تراش نوعی از چاقو هایی است كه فنری در قبضه آن تعبیه شده علاوه بر دادن حالت ارتجاعی به تیغه از تا شدن بی مورد آن جلوگیری می نماید و این چاقو از نظر فرم دسته و تیغه درای تنوع بسیاری است. این دسته ها به شكل پرنده ، ماشین، خودكار، تفنگ ، كفش و انواع حیوانات ساخته می شوند. ب : چاقوی ضامن دار معمولی: این نوع چاقو در انتهای قبضه دارای ضامن برآمده است كه با فشار آن ضامن تیغه را رها كرده و چاقو بسته می شود . ج: چاقوی ضامن دار مغزی: كه شبیه چاقوی ضامن دار نوع اول است با این تفاوت كه ضامن آن در داخل دسته مستهلك شده و دیده نمی شود. د: چاقوی ضامن دار فشاری: در این نوع چاقو، زمانیكه بسته است فنری به تیغه تكیه داده و تیغه را دائما به حالت پرتاب نگه می دارد. ضامن این چاقو به صورت دایره كوچك برجسته در محل اتصال قبضه تعبیه شده بافشار دادن این دگمه تیغه چاقو با سرعت تمام باز شده و به صورت اتوماتیك در حالت باز ضامن می شود. بسته شدن تیغه مستلزم فشار مجدد دگمه است. به غیر ازچاقو های ذكر شده انواع دیگری از چاقوها وجود دارد كه كمابیش شبیه چاقوهایی است كه ذكر گردید. در این میان از چاقوهای شكاری و انواع كاردهای آشپزخانه و صحرایی، قمه، دشنه و قداره را می توان نام برد. كه همه ر انواع و اقسام مختلف و اندازه های گوناگون ساخته و پردخته می شوند. مواد چاقو: عمده مواد چاقوها عبارتند از:
۱ـ فولاد كه پس از گداخته شدن در اندازه های مختلف بریده شده و در مجاورت هوای آزاد سرد می شوند. تا قابلیت سوهان خوری را پیدا كنند. و به عبارت دیگر قابل سایش با سوهان باشد سپس صیقل با سمباده نرم و مالش با چوب سخت انجام می گیرد. جلا دادن تیغه در اصطلاح آیینه كاری نام دارد. ۲ـ آستر یا اسكلت قبضه: آستر چاقو ها از دو نوع تشكیل شده نوع اول آهن ونوع دوم برنج است. اولی از انواع تسمه ها و آهن آلات استفاده می شود و نوع دوم به صورت ریخته گری تهیه می گردد. ۳ـ رویه: رویه چاقو دارای انواع مختلف است ابتدا از شاخ حیوانات استفاده می شده كه دراین میان شاخ گوزن شهرت بسزایی دارد و از روویه های دیگری كه حائز اهمیت است رویه های فلزی است كه استادكاران با توجه به سلیقه و ابتكار خود را از انواع فلزهای سخت و قیمتی و یا معمولی انتخاب می نمایند. از رویه های دیگری كه در این اواخر مرسوم گردیده و قیمت و ساخت آن نیز مقرون به صرفه است رویه های فیبری و نایلونی است كه از خارج وارد می گردد. ۴ـ محور چاقو: عبارت است از لولای تیغه برای چاقوهای بازاری كه از میخهای معمولی انتخاب شده و برای چاقوهای سفارشی از فولاد ساخته می شود. تا دوام بیشتری به چاقو ببخشد. ابزار كار: ابزار كار این صنعت از زمانهای سابق، یكنواخت بوده و با پیشرفت تكنیك متحول گردیده است. وسایل عمده عبارتند از گیره ـ مته ـ سوهان ـ سمباده و كوره زغالی كه ابتدا تمامی این ابزار به دست خود اساتید تهیه می گردد، از مته های كمانی تا گیره های دستی بوده است كه استادكاران با عشق و علاقه خاص به ساختن آنها همت می گماشتند. در این اواخر سنگ سایهای برقی و مته های پیشرفته رواج كامل یافته و موجب پیشرفت كار شده است. حال آنچه كه در این مقوله قابل تأمل و تفكر است علت و نحوه نابودی و روبه اضمحلال بودن این صنعت و هنر شریف است . و دلایل آن بسیار زیاد. امید آن كه با برنامه ریزی صحیح و منطقی از نابودی آن جلوگیری گردد.
