شهر بیرجند

شهر بیرجَند مركز استان خراسان جنوبی و مركز شهرستان بیرجند در شرق ایران است. این شهر در سال ۱۳۸۵، تعداد ۱۵۷,۸۴۸ نفر جمعیت داشته‌است.

شهر بیرجند، اولین شهر در ایران است كه دارای سازمان آبرسانی بوده و بنگاه آبلوله بیرجند به عنوان اولین سازمان آبرسانی ایران شناخته می‌شود.این شهر همچنین دومین شهری در ایران است كه در سال ۱۳۰۲ و پیش از تهران ، از لوله‌كشی آب شهری برخوردار گردید.

مدرسه شوكتیه این شهر، سومین مدرسه آموزش به سبك جدید، بعد از دارالفنون و رشدیه تبریز است. به علت موقعیت سیاسی و استراتژیك شهر بیرجند، سومین فرودگاه كشور در سال ۱۳۱۲ پس از قلعه مرغی و بوشهر، در این شهر ساخته شد و تا پیش از جنگ جهانی دوم ، دو كنسولگری انگلستان و روسیه در بیرجند، مشغول فعالیت بوده‌اند.

نام
نام اصلی این شهر، بیرجند است كه به صورت‌های برجند، برجن، بركن و بیرگند نیز در نوشته آمده‌است.

پنج وجه تسمیه برای بیرجند بیان شده‌است.

بیرجند یعنی نصف شهر/نیم شهر
بیرجند یعنی شهر بلند
بیرجند یعنی شهر چاه
بیرجند یعنی شهر طوفان
بیرجند یعنی برزن
آقای رجبعلی لباف خانیكی در مقاله خود تحت عنوان “تأملی در نام بیرجند”، بیرجند را مركب از دو جزء “بیر” و “جند” می‏داند. “بیر” در پارسی باستان به معانی رعد و برق، صاعقه و طوفان و “جند” كه معرّب “كند” است به زبان فرارودی به معنی مكان و شهر آمده‌است. با توجه به نامهای مناطق و شهرها در خراسان بزرگ ، مانند تاشكند، خجند، سمرقند و …، این وجه تسمیه درست تر به نظر می‌رسد.

تاریخ

پیش از اسلام
علاوه بر نام بیرجند كه ساختار آن برگرفته از زبان پهلوی بوده و به دوران پیش از اسلام باز می‌گردد، بنا به روایتی ، بیرجند، احتمالاً در اواخر حكومت ساسانیان و توسط زرتشتیان یزدی و كرمانی به عنوان منزلگاهی در حاشیه كویر و در مسیر عبور از كویر به سمت شمال خراسان بزرگ و ماوراءالنهر بنا شده‌است .

اشعار حكیم نزاری، وجود محله‌ای در بافت قدیمی شهر، كاوشهای به عمل آمده از قلاع دختر در “بند دره” و “قلعه دره”، و نیز كتیبه به‏دست آمده از كال جنگال در روستای ریچ از توابع خوسف، “تخته سنگ لاخ مزار” واقع در روستای كوچ ، سنگ نگاره و كتیبه‏های پهلوی اشكانی در دره “استاد تنگل”، حكایت از قدمت چند هزار ساله بیرجند دارد.

همچنین علاوه بر وجود گورستانهای زرتشتی‌ها در اغلب روستاها و نیز وجود آتشكده‌های سفلی و علیا .كه دال بر قدمت تاریخی این منطقه‌است، نام برخی از روستاهای اطراف شهر بیرجند دارای ریشه پهلوی و اساطیری هستند، مانند: گیو، سهراب، ماژان، سلم آباد، درخش، خراشاد، رودك، دستجرد، چاج، چهكند، جمشیدآباد و …

پس از اسلام
قدیمی ترین اثر درون شهری بیرجند، مسجد جامع آن است كه در سال ۷۵۰ هجری قمری بنا شده‌است.

احتمالا یاقوت حموی اولین جغرافیدانی است كه از «پیرجند» به عنوان یكی از شهرهای منطقه قهستان یاد كرده‌است. حمدالله مستوفی «بیرجند» را از شانزده ولایت قهستان و مركز ولایتی با توابعی چند دانسته كه در آن مقدار فراوانی زعفران, انگور, میوه و اندكی غله به دست می‌آمده‌است.

زین العابدین شیروانی, بیرجند را قصبه‌ای شهر مانند از توابع خراسان و دارالملك قهستان معرفی كرده و افزوده‌است كه قریب به چهار هزار خانه دارد. آب بیرجند از كاریز تأمین می‌شود و مردمش همگی شیعه اند. اعتمادالسلطنه نیز آن را از قرای قهستان دانسته‌است. برخی بیرجند را به علت كوچكی آن «بركند» ثبت كرده‌اند بر به معنای «نصف» و كند به معنای «شهر» در مجموع به مفهوم قصبه.

بیرجند در قدیم چند بار به علت زلزله ویران شده‌است. در فرهنگ عامه بیرجند، داستانهای بسیاری درباره ویرانی بیرجند در یك زلزله عظیم و سكونت دسته‌ای از كولی‌‌های چادرنشین در آن، نقل شده‌است. این شهر از عهد صفویه كه خانواده امیریه در آنجا امارت یافتند رو به اعتبار گذاشته‌است.

گویش بیرجندی
گویش یا لهجه بیرجندی از گویش‌های فارسی نو است كه مانند گویشهای دیگر به نسبت زبان رسمی كمتر تحول پذیرفته و از اینرو بسیاری از ویژگی‌های فارسی كهن را نگه داشته‌است. محمود رفیعی در مقدمه واژه‌نامه گویش بیرجند می‌نویسد كه چون بیرجند در نزدیكی كویر و در منطقه‌ای كوهستانی واقع شده، در گذر تاریخ كمتر مورد تاخت و تاز و هجوم قرار گرفته و در نتیجه گویش آن نیز پاكیزه و دست نخورده باقی مانده‌است.

آموزش و فرهنگ
مراكز علمی و فرهنگی جدید از مدارس علمیه نشأت گرفته ‏اند و در این میان اهمیت مدرسه معصومیه كه سابقه بیش از هزار سال دارد و محل تحصیل اغلب مشاهیر بیرجند بوده قابل ذكر است. هم ‏اكنون در شهرستان بیرجند پنج مدرسه علمیه با ظرفیت ۲۰۰ نفر طلبه و بیش از ۷۰۰ مركز آموزشی وابسته به آموزش و پرورش به فعالیت مشغولند.

مدارس جدید در شهرستان بیرجند زودتر از سایر نقاط كشور تأسیس شد. مدرسه شوكتیه در سال ۱۲۸۴ خورشیدی پس از تأسیس دارالفنون تهران و رشدیه تبریز , به همت امیر شوكت‌الملك علم, حكمران وقت در بیرجند تأسیس شد و به دنبال آن , دبیرستان شوكتیه و مدارس خضری دشت بیاض, نهبندان، سربیشه، خوسف و دبستان دخترانه شوكتی افتتاح گردید. آموزش و پرورش بیرجند هم‏ اینك با بیش از ۹۰ سال عمر با بركت بیش از یكصدهزار نفر دانش‏ آموز را تحت تعلیم و تربیت دارد. وجود ۴ اداره مستقل آموزش و پرورش در شهرستان بیرجند با بیش از ۷۰۰۰ نفر پرسنل، مركز آموزش عالی فرهنگیان، مراكز تعلیم و تربیت، پژوهشكده معلم و… آموزش و پرورش این شهرستان را به قویترین آموزش و پرورش استان خراسان (پس از مشهد) تبدیل كرده بود.

آموزش عالی
بیرجند به عنوان قطب دانشگاهی شرق كشور از امكانات آموزش عالی خوبی برخوردار است. در ۱۳۵۴ شمسی, در مجموعه موقوفات علم , موسسه آموزش عالی بیرجند تأسیس شد و در ۱۳۵۶ شمسی با پذیرش ۱۲۰ دانشجو در رشته‌های ریاضی, فیزیك و شیمی, كار خود را آغاز كرد و اكنون به نام رسمی دانشگاه بیرجند شناخته می‌شود.

جاذبه‌های گردشگری
علاوه بر جاذبه‌های گردشگری موجود در سطح شهرستان بیرجند، آثار تاریخی و مكانهای تفریحی نیز در داخل در محدوده شهری بیرجند وجود دارد.

تاریخی
آب انبار‌ها

بند دره یكی از جاذبه‌های گردشگری بیرجندآرامگاه حكیم نزاری
ارگ كلاه فرنگی
بند دره
بند عمرشاه
عمارت اكبریه
قلعه بیرجند
كنسولگری انگلیس (باغ منظریه)
مدرسه شوكتیه
مدرسه معصومیه
مصلی بیرجند
یخدان رحیم آباد

تفریحی
آبنمای موزیكال
پارك آزادی
پارك توحید
پارك صیادشیرازی
موزه بیرجند