فیروز كوبی یكی از معدود رشته های صنایع دستی است كه سابقه تاریخی چندانی نداشته و در حال حاضر هم تولید محدودی دارد و همین امر باعث آن گردیده تا فیروزه كوبی آنگونه كه باید شناخته نشده باشد هر چند كه زیبایی و گیرایی یك محصول خوب صنایع دستی را با خوددارد.
قدمت فیروزه كوبی به حدود ۷۰سال قبل می رسد و در آن زمان صنعتگری بنام«یوسف حكیمان» معروف به محمد رضا در مشهد كار فیروزه كوبی بر روی زینت آلاتی نظیر دستبند، گل سینه، گوشواره… را شروع كرد. و حدود ۲۰ سال بعد این صنعت توسط صنعتگر دیگری بنام«حاج داداش» از مشهد به اصفهان برده شد. در حال حاضر صنعت دستی فیروزه كوبی فقط در اصفهان رایج و صنعتگران شاغل در این رشته نیز همچون تولید آن محدود است.
در اصفهان فیروزه كوبی صرفنظر از جواهرات در ظروفی مانند بشقاب، لیوان، كاسه و گلاب پاش و… نیز مورد استفاده قرارمی گیرد. یكی از كارهای جنبی صنعت فیروزه كوبی تهیه«زیرساخت» است كه در كارگاه زرگری و به طور جداگانه صورت می گیرد.
یك فرآورده فیروزه كوب اعم از زیور آلات و یا ظروف عبارت از شیئی است مسی، برنجی، نقره ای و یا برنزی كه ذرات و قطعات ریز سنگ فیروزه بر قسمتهایی از سطوح آن به فرم موزاییك در كنار هم نشانده شده و به این ترتیب جلوه ای خاص به آن بخشیده می شود.
مراحل ساخت و تولید فیروزه كوب
یك فرآورده ی فیروزه كوب اعم از زیروآلات و یا ظروف عبارت از شیئی است مسی برنجی، نقره یی، ورشویی و یا برنزی كه ذرات و قطعات ریز سنگ فیروزه بر قسمتهایی از سطوح آن به فرم موزائیك در كنار هم نشانده شده و باین ترتیب جلوه یی خاص بآن بخشیده می شود.
ساخت و پرداخت چنین فرآورده یی شامل دو مرحله ی كلی است:
الف) زرگری: زرگری عبارت از ساخت و آماده سازی شیء مورد نظر است با یكی از فلزاتی كه فوقاً به آن اشاره شد. این كار بوسیله ی صنعتگران زرگر یا سازنده ی فلزات بوسیله ی دست، پرس و یا به كمك هر دو انجام می گردد.
پس از ساخته شدن فرم كلی شیء اعم از ظرف یا زیور آلات قسمتی را كه باید فیروزه كوب گردد مشخص نموده و اطراف آن را یك رشته باریك فلزی (از نوع فلز خود شیء) بنام «كندن» قرار داده و لحیم می نمایند به قسمتی كه اطراف فرم مورد نظر باصطلاح دیواره یی بارتفاع دو تا سه میلی متر از سطح ظرف پیدا نماید اینكار معمولاً بوسیله ی زرگر و گاهی بوسیله ی خود صنعتگر فیروزه كوب انجام میشود.
در صورتیكه قسمت آماده شده برای فیروزه كوبی سطح زیادی را اشغال نماید و زمینه ی آن خالی به نظر برسد با رشته هایی از همان فلز نقوشی جزیی تر كوچكتر به شكل تزئینی (گل و بوته و غیره) داخل آن قرار داده مجدداً لحیم كاری می كنند.
این عمل علاوه بر زیباتر شدن فرم كار به سطح فیروزه كوبی شده استحكام بیشتری هم می بخشد.
ب) فیروزه كوبی: قبل از هر چیز صنعتگر فیروزه كوب خرده سنگهای فیروزه ی غیر قابل استفاده را از كارگاههای فیروزه تراشی و یا معادن فیروزه ی مشهد، نیشابور و دامغان خریداری می نماید.
از آنجا كه این خرده سنگها با مقادیری خاك و خرده سنگهای معمولی همراه می باشد ابتدا آنها را از ضایعات دیگر جدا و تمیز می نمایند. سپس خرده سنگهای فیرروزه را بر حسب اندازه از یكدیگر تفكیك و باصطلاح دانه بندی می كنند تا در ساخت هر محصول فیروزه كوب از قطعه فیروزه یی متناسب تر با سطح كار فیروزه كوبی استفاده بعمل آید.
در مرحله ی بعد شیئی مورد نظر را گرم كرده (در حدود ۳۰ درجه C) و ضمن حرارت دادن روی قسمتهایی كه باید فیروزه كوبی گردد «لاك گردوئی» می پاشند بقسمتی كه پودر لاك تقریباً ذوب شده و سطح قسمت مربوطه را بپوشاند.
در حالیكه هنوز لاك بر سطح شیئی نرم و مذاب بوده و حالت چسبندگی دارد مقداری از خرده سنگ های فیروزه كه بر حسب اندازه ی لازم از قبل آماده شده روی كار قرار می دهند. سنگها باید طوری در كنار هم قرار گیرند كه حتی الامكان فاصله یی بین آنها باقی نماند.
به منظور پر كردن فواصل احتمالی بین سنگهای فیروزه ، حرارت را كمی افزایش می دهند ( حدود ۴۰ درجه C ) و مقدار دیگری پودر لاك بر روی سنگها می پاشند تا زمانیكه لایه ی لاكی بصورت مذاب در آمده و سپس با افزودن سنگهای ریزتر سعی می كنند تا سنگها كاملاً در كار جای گرفته و باصطلاح بر آن بنشینند این عمل را معمولاً با كمك دست انجام می دهند. باین ترتیب كه با دست بر سطح فیروزه ها فشار می آورند تا بخوبی به سطح كار بچسبند. پس از سرد شدن شیء قسمتهای لاك بصورت سخت و سفت در می آیند. بعد از این مرحله قسمتهای پوشیده شده از لاك و سنگ فیروزه را به وسیله سنگ سمباده «آب ساب» می نمایند تا قسمتهای اضافی لاك و برجستگی های جزئی سنگها سائیده و صیقلی گردد. در اینجا است كه سنگهای فیروزه برنگ فیروزه یی و لاك به رنگ تقریباً سیاه ( قهوه یی تیره) در بین فواصل سنگها نمایان می شود.
پس از اتمام این مرحله چنانچه در قسمتهایی از سطح كار باز به هم ریختگی وجود داشته باشد مجدداً شیئی را حرارت داده و بوسیله ی سنگهای ریز و پودر لاك قسمتهای ریخته را مرمت می نمایند و پس از آن سطح كار را سمباده زده و صیقل می نمایند. گاهی عمل مرمت را بوسیله ی نوعی بتونه ی فیروزه یی رنگ كه با گل «مل» روغن و رنگ لاجورد تهیه شده انجام میدهند.
آخرین مرحله ی كار فیروزه كوبی پرداخت كاری است كه در دو مرحله انجام میشود.
مرحله ی اول پرداخت قسمتهای فلزی است كه در كارگاه زرگری یا چرخكاری انجام شده و لایه ی كدر و تیره رنگی را كه بر روی قسمتهای فلزی در حین عمل فیروزه كوبی ایجاد گردیده بوسیله ی ابزارهای دستی و یا تیغه ی چرخكاری از روی آن می زدایند و سپس این قسمتهای فلزی را پولیش می كنند تا شفاف شود و حالتی صیقلی پیدا كند.
مرحله ی دوم پرداخت محصول فیروزه كوبی شده است كه پس از پولیش قسمتهای فلزی شیئی مجدداً بكارگاه صنعتگر فیروزه كوب بازگشت داده می شود و در آنجا سطوح فیروزه كوبی شده را بوسیله ی روغن زیتون یا روغن كنجد پولیش می نمایند تا این قسمتها نیز شفاف و درخشان گردد.
صنعتگر تولید كننده ی فیروزه كوب در مراحل كار از ابزار كار و وسایلی نیز بهره می گیرد كه عمدتاً شامل قالب، چكش، دریل، چراغ گاز، چراغ بنزینی، گاز انبر، انبردست، پنس، منقاش لوله های مختلف فلزی، سوهان و سنگ سمباده می باشد.
نكته حائز اهمیت در فیروزه كوبی در درجه اول نصب صحیح فیروزه بر روی فلز است، بگونه یی كه دارای قدرت كافی بوده و هنگام پرداخت قطعات فیروزه از آن جدا نشود و دیگر اینكه هر چه ظرف فیروزه كوبی شده پركارتر باشد و قطعات سنگ منظم تر در كنار یكدیگر نصب شده باشد و فاصله ی زیادی در بین قطعات فیروزه دیده نشود كار دارای ارزش هنری بیشتری است.
