مسجد بیرون ابرقو

این بنا در بیرون شهر ابرقو- از توابع شهرستان شیر از- واقع گردیده و بنای اولیه آن از قدیمی ترین مساجد ایران به شمار می آید . نقشه مسجد در حال حاضر، از نوع مساجد دوایوانی است . ایوان غربی بنا به گنبدخانه ای راه دارد كه از داخل، مربع و از خارج، نیم دایره است . ضخامت دیوارهای این قسمت در برخی جاها بیش از ۷۰/۱ متر است . ایوان شرقی، كوچكتر است و محور آن دقیقا با بنای اصلی نمی خواند . تنها ورودی مسجد در حال حاضر در جبهه شمالی از طریق اتاقی به ایوان غربی باز می شود . علاوه بر این، دو گذرگاه دیگر نیز وجود دارد كه از اتاق های جانبی به گنبدخانه و صحن راه پیدا می كند. بقایای تنها مناره مسجد، در قسمت شمال محوطه گنبددار واقع گردیده و امروزه تنها قسمت تحتانی آن كه برای رفتن به پشت بام استفاده می شود، بر جای مانده است . ایوان شرقی كه از سه جهت بدان راه است، به دو اتاق كوچك در شمال مربوط می شود . جبهه های جنوبی و شرقی این ایوان درحال حاضر بی هیچ حصاری به خارج راه دارد . در بعضی قسمت ها، به قصد محصور كردن مسجد، دیواری آجری كشیده اند . ورودی جنوبی بنا به نظر می رسد كه در اصل راه ورودی به بنای دیگری بوده است . بیرون بنای اصلی و غرب در ورودی، اتاق هایی- احتمالا با تاریخ ساخت جدیدتر- دیده می شود . این تمایز، در محل اتصال دیواره های اتاق ها با بنای اصلی – مخصوصا در محل مناره- به خوبی مشهود است . این اتاق ها ظاهرا كاربردی متمایز از ساختمان اصلی داشته است . در سمت دیگری در ورودی، سه اتاق دیگر به مسجد متصل است كه یكی از آنها دارای دری است كه مستقیما به داخل بنای اصلی راه می یابد . دو اتاق دیگر به هم راه دارند و تنها دارای یك ورودی اند كه امكان دسترسی به خارج مسجد را فراهم می آورد . مسجد بیرون ابرقو، با گنبد و طاق پوشش یافته است . طاق ها از نوع دو مركزه و جناغی- از انواع معماری اوایل اسلام – و نمونه هایی از قوس های گهواره ای شكل- مشابه نمونه های ساسانی و اوایل اسلام- هستند . شكل این طاق ها و قوس ها، گویای ساخت آنها در قرون نخستین اسلامی است . تنها كتیبه موجود در بنای فعلی مسجد، كتیبه كاشیكاری سردر ورودی است كه به خط سفید بر روی زمینه لاجوردی نگاشته شده است . این كتیبه در سه سطر به ارتفاع ۶۵ سانتی متر و طول حدود ۵ متر و مشتمل بر وقف نامه ای است كه قسمت های مهم آن از جمله نام بانی و تاریخ آن از بین رفته است؛ اما با توجه به نوع خط نسخ و القاب حاكم مذكور در كتیبه می توان آن را به اوایل قرن نهم هجری انتساب داد . البته تاریخ بنا نسبت به تاریخ این كتیبه بسیار قدیمی تر است . مهرداد شكوهی، محقق باستان شناسی، با توجه به مطالعات خود به این نتیجه رسیده است كه این بنا، تغییر شكل یافته یك آتشكاه از دوره ساسانی است. نتیجه گیری نامبرده، مبتنی بر مسایل ذیل است : جهت بنا كه اختلاف قابل توجهی با قبله دارد؛ شیوه طاقبندی و آجرچینی بنا كه شباهت زیادی با نمونه های دوره ساسانی دارد؛ و تفاوت نقشه بنا با مساجد اولیه اسلامی و مشابهت آن با نقشه آتشگاه های ساسانی. با توجه به ویژگی های معماری این مسجد، به نظر می رسد كه بنای اولیه آن ایوان غربی با گنبدخانه پشت سر آن- در سده های اولیه اسلامی بنا گردیده و بخش های دیگر در قرون متأخرتر بدان اضافه شده باشد .