منبر مشكول، شاهكار هنری فراموش شده از قرن ۱۲ میلادی ؛
این نوشتار اختصاص به یكی از آثار بسیار شاخص و منحصربفرد تاریخی –هنری متعلق به قرون میانی اسلامی ( ۵۴۱ ه.ق/ ۱۱۴۶ میلادی) دارد كه از روستای مشكول شهرستان كوثر در استان اردبیل و از منطقه آذربایجان ایران شناسایی گردیده است. منبر مشكول به تبعیت از نام روستایی كه در آن واقع شده، به این نام مشهور گردیده است. منبر حاج عبداله نام دیگری است كه اهالی روستا بدان داده اند. این منبر هم اكنون در مسجد روستای مشكول و در وضعیت نامناسبی نگهداری می شود. منبر مشكول بدلیل داشتن كتیبه های متعدد كوفی و تزئینات زیبای روی چوب و همچنین سالم ماندن بخش های مختلف آن، بعنوان یك اثر بی مانند و بسیار شاخص تاریخی- هنری جهان اسلام به شمار می آید و میتواند آگاهی ما را نسبت به وقایع تاریخی همچنین جایگاه هنر و صنایع دستی بخصوص كنده كاری روی چوب در دوره سلجوقی افزایش دهد. این منبر بدلیل واقع شدن در یك روستای دورافتاده و كم رفت و آمد در دره قیزل اوزن، تا كنون از دید سیاحان و پژوهشگران به دور مانده است. البته لازم به توضیح است كه منبر، سكویی چند پله ای و جایگاهی است كه پیامبر اسلام بر فراز آن می نشستند و وحی الهی را به مردم ابلاغ می نمودند و خطیبان و مبلغان مذست كه هبی به تبعیت از ایشان برای سخنرانی و موعظه از آن استفاده مینمایند. امروزه در تمامی مساجد میتوان نمونهای از منبر با اندازه های مختلف و تزئینات متفاوت مشاهده كرد.
تكنیك ساخت و آسیب شناسی:
منبر مشكول از چوب گردو ساخته شده و استادكار سازنده آن، بدون استفاده از هیچ گونه اتصالات فلزی و فقط با استفاده از تكنیك فاق و زبانه تمامی قطعات آنرا به یكدیگر متصل نموده است. در سده های متاخر اسلامی از بستهای فلزی جهت مرمت و یا استحكام بخشی این منبر استفاده شده است. در حال حاضر حدود ۲۶۵ قطعه از كل قطعات تشكیل دهنده منبر موجود است كه بزرگترین قطعه مربوط به چارچوب اصلی بدنه آن به طول ۲۲۶ سانتیمتر و كوچكترین قطعه مربوط به تزئینات منبت در كناره های منبر و بطول كمتر از ۶ سانتیمتر است. حداكثر ارتفاع این منبر ۲۲۶ سانتیمتر، طول آن ۱۸۴ سانتیمتر و عرض آن ۱۱۰ سانتیمتر می باشد. منبر مشكول در طول عمر چندصد سالهاش در اثر عوامل مختلفی آسیب دیده و بخشهایی از آن از بین رفته است. جابجاییهای مكرر نیز باعث سست شدن اتصالات و جداشدن قطعاتی از بدنه اصلی آن شده است. همچنین تا دو دههی قبل، پایه های این اثر تاریخی بسیار با ارزش در كف مسجد دفن شده بود تا مانع از هرگونه جابجایی و سرقت آن گردد و بدلیل وجود رطوبت در خاك، بخشهای انتهایی پایه ها و نیز بخشهای زیرین منبر پوسیده و از بین رفته است. در سالهای اخیر نیز رنگ آمیزیهای متعدد و غیر اصولی باعث خدشه دار شدن نمای ظاهری آن گردیده است.
تزئینات و كتیبه ها:
با توجه به گستردگی تزئینات و كتیبه های بكار رفته بر روی این منبر، تنها اشاراتی كلی و مختصر به آن نموده و تجزیه و تحلیل جزئیات را به مجالی دیگر واگذار خواهیم كرد. مهمترین و اصلی ترین شیوه تزئینی بكار رفته در منبر مشكول “منبت كاری”است و تمامی تزئینات كتیبه ای و غیر كتیبه ای كه شامل نقوش اسلیمی و هندسی میگردد به این شیوه بر روی چوب اجرا گردیده است. جالب توجه است كه هیچ فضای خالی و بدون استفاده ای بر روی این منبر نمیتوان مشاهده كرد و تمامی قسمتهای آن با سلیقه ای منحصربفرد و كادربندی منظم، به تزئینات مختلف هندسی، گیاهی و كتیبه ای اختصاص داده شده است و این تركیب هنرمندانه، زیبایی خاصی به این اثر تاریخی بخشیده است. تزئینات تماما در كادرهای به شكل مربع، مستطیل، شش ضلعی، لوزیهای بادبادكی شكل و ستاره های هشت پر اجرا شده اند. كادرهایی طولی كه تقریبا دورتا دور طرفین این منبر را در بر میگیرد نیز به كتیبه هایی كه تماما به خط كوفی هستند، اختصاص یافته است. در مجموع ۱۳ كادر دارای كتیبه بر روی این منبر شناسایی گردیده كه در بر دارنده ۱۱ متن و جمله مجزاست. لازم به ذكر است كه بخشهای آسیب دیده این منبر كه در بالا به آنها اشاره شد نیز دارای كتیبه هایی بوده اند كه متاسفانه از بین رفته اند. بغیر از یك كتیبه كه به زبان فارسی است مابقی كتیبه ها به زبان عربی درج گردیده اند. عبارات مذهبی بیشترین مضامین بكار رفته در كتیبه های روی منبر مشكول را به خود اختصاص داده اند. عبارات ” بسم الله الرحمن الرحیم” و ” لا اله الا الله محمد رسول الله”زیبنده بالاترین بخشهای چارچوب ورودی این منبر میباشند. در دو طرف منبر نیز آیه هایی از قرآن مجید مانند آیه ۱۶ سوره غافر، آیه ۲۵۵ سوره بقره كه به آیة الكرسی معروف است و تمامی آیه های سوره توحید درج گردیده اند. همچنین در متن كتیبه ها به ۳ نام برخورد میشود. اول: ‹‹ ابراهیم ››، حاكمی كه دوام دولت او آرزو شده است، دوم: ‹‹ ابراهیم بن ابالفرج ›› كه كاتب كتیبه ها بوده و سوم: ‹‹ خلیل بن ابراهیم ›› كه استادكار سازنده این منبر بوده است. ما از ارتباط احتمالی بین این سه شخص اطلاعات خاصی در دست نداریم. تاریخ ساخت این منبر نیز بصورت ” سنه احدی و اربعون خمس ماته “یعنی۵۴۱ ]هجری قمری[در ورودی منبر درج گردیده است. نگارندگان امیدوارند پس از مطالعه و تجزیه و تحلیل كامل كتیبه ها، اطلاعات بیشتری در خصوص افراد نامبرده شده در آن و یا وقایع تاریخی مرتبط با آنها كسب نموده و با انتشار آن به روشن شدن بخش دیگری از تاریخ منطقه كمك نمایند.
