مهمترین آیین مردم این استان برای استقبال از ماه مبارك رمضان، روز گرفتن در روز پایانی ماه شعبان است كه آن را « پیشواز » می نامند و برخی نیز طبق فرموده امام صادق (ع) برای كسب ثوابی بزرگ، سه روز آخر شعبان را روزه می گیرند تا آن را متصل به ماه رمضان كنند.
نظافت و غبارروبی مساجد با همكاری روحانیان و مردم از دیگر آیینی است كه چند روزی قبل از فرا رسیدن رمضان در نقاط مختلف استان اجرا می شود تا در میهمانی خدا پاكیزه و آماده حضور یابند.
از گذشته های نه چندان دور مردم بیرجند و روستاها در غروب آخر ماه شعبان به پشت بام ها و بلندی ها رفته تا ماه را رویت كنند از فردای شبی كه هلال ماه رمضان رویت می شود، روزه داری خود را آغاز می كنند و امروز با وجود صدا و سیما و دیگر رسانه ها، این امر سهل و آسان شده است.
با آغاز نخستین روز رمضان در مساجد و حسینیه ها با برپایی مراسم قرائت قرآن، سخنرانی روحانیان در فضیلت ماه رمضان و آداب روزه گرفتن و دوری از منكرات، رونق خاصی بوجود می آیند و حتی نیز وقوع جرائم از جمله دزدی به حداقل خود می رسد.
** مناجات و شب خوانی(شوخانی)
مناجات و شب خوانی ( شوخانی) از نخسین شب رمضان آغاز می شود بدینسان كه هر شب برخی مردان خوش صدا پس از نیمه شب سه نوبت بر بالای بام خانه رفته و با صدای بلند به خواندن ادعیه و نیایش می پردازند كه با این عمل، مردم با شنیدن صدای آنان از خواب بیدار شده و تدارك سحری را می بینند و این آیین هنوز در برخی از روستاهای بیرجند رواج دارد.
افطاری دادن با دعوت از خویشان و همسایگان به منظور احیای سنت صله رحم و كسب ثواب از دیگر آیین های سنتی ماه رمضان در این استان است كه همه مردم سعی می كنند از آن بی نصیب نمانند.
** آیین رمضان خوانی معروف به رمضانی
یكی دیگر از مراسم قدیمی ماه مبارك رمضان در بیرجند خواندن«رمضانی» است این مراسم بدین گونه است كه در شبهای رمضان پس از نماز و افطار، جمعی از پسران و نوجوانان در دسته های چهار تا شش نفری به راه افتاده و به در خانه های همسایه بویژه سرشناسان و توانگران می روند و به قصد گرفتن انعام برنامه ویژه ای اجرا می كنند.
آنان با خواندن اشعاری معروف به «رمضانی» با لهجه بیرجندی از صاحب خانه طلب انعام می كنند كه برخی ابیات اشعار یاد شده به این شرح است:
رمضو یارب، یارب رمضو، رمضو آمد خوشنام خدا. رمضو آمد، مهمانش كنید بز و بزغاله قربانش كنید ، رمضو آمد خود سیصد سوار، چوبی وردشته كه آی روزه بدار، رمضو آمد، مهمانش كنید بز و بزغاله رو قربانش كنید بز و بزغاله كه چیزی نمشو گاو و گوساله را قربانش كنید این سرا ازكیه رو ور باده دو پسر داره كه نو داماده، این سرا از كیه رو ور روزه دو دختر داره كه مخمل دوزه، این سرا از كیه رو ور قبرستو، پدر مو گفته برو دو قرو بستو.
رمضانی خوانی با یك مقدمه دعایی كه از سوی استاد خوانده می شود آغاز شده و با آمین شاگردان ادامه پیدا می كند.
خواندن اشعاری در مدح حضرت محمد (ص) و حضرت علی (ع) و رباعی هایی در مرثیه ائمه اطهار(ع) از دیگر اشعار خوانده شده در مراسم رمضان خوانی است.
در پایان این مراسم این گروه با خواندن اشعاری مبنی بر تشكر و آرزوی توفیق برای صاحبخانه برای خواندن رمضانی به خانه بعدی مراجعه می كنند.
در ماه رمضان دوره های خانگی ختم قرآن، رونق خاصی در استان دارد و بیشتر روزه داران سعی می كنند با حضور در این مجالس معنوی از فضیلت و ثواب آن بهره ببرند.
جمع آوری خیرات و كمك های نقدی مردم هر منطقه برای كمك به یتیمان و بی سرپرستان و تعمیر و توسعه مساجد از دیگر برنامه های ماه مبارك رمضان در این استان است.
توزیع سبدهای غذایی توسط نهادهای حمایتی از جمله كمیته امداد و بهزیستی بین خانواد های نیازمند در ماه مبارك رمضان از برنامه هایی است كه هرساله اجرا می شود.
پختن غذاهای نذری شامل آش رشته، نان، پنیر و سبزی، حلوا، خرما، فرنی، شله زرد، زولبیا و بامیه برای افطار كردن و توزیع آن در مناطق محروم و بین نیامندان، دوستان و خویشاوندان از دیگر آیین هایی است كه در ماه رمضان رونق زیادی دارد.
كودكانی هم كه هنوز به سن تكلیف نرسیده اند با تمرین تعظیم و تسلیم در مقابل امر حق تعالی و با گرفتن روزه های به اصطلاح « كله گنجشكی» والدین خود را در این آزمون الهی همراهی می كنند.
سرزدن به مزار رحلت كنندگان از دنیای فانی به جهان باقی در روزهای پنجشنبه هر هفته در این ماه از رونق فزونتری برخوردار می شود و برخی نیز در سر قبر عزیزان از دست رفته خود روزه را افطار می كنند.
برنامه ریزی مردم خراسان جنوبی در ماه مبارك رمضان بگونه ای است كه تا حد امكان از مسافرت و برپایی مجالس عروسی اجتناب می كنند تا با فراغت خاطر، از بركات بی شمار این ایام بیشتر بهره مند شوند.
در شب های قدر هم مردم با شركت گسترده درآیین های این شب و برگزاری مراسم سوگواری ایام شهادت مولای متقیان حضرت علی (ع)، سینه زنی و تعزیه خوانی، همزمان با سراسر كشور به سوگ نخستین امام خود می نشینند.
** آیین ملاقه زنی (كفچلزی )
كفچلزی یكی از مراسمی است كه در شب بیست و هفتم ماه مبارك رمضان در خراسان جنوبی انجام می شود.
ملاقه زنی یا كفچلزی بدین صورت است كه زنان و دختران هركدام یا هر دو نفر با هم یك سبد یا قلبیری را كه پارچه ای درون آن انداخته بودند را برداشته و در آن یك آینه و یك شانه و یك سرمه دان و قرآن می گذاشتند و یك كفچلز (كفگیر) یا قاشق به دست دیگر گرفته و به در خانه هایی كه از پیش در نظر گرفته اند می روند در حالیكه صورت خود را چنان در چادر پنهان می كنند كه دیده و شناخته نمی شوند.
این افراد به در هر خانه ای كه می رسند با كفچلز چند بار با فواصل كوتاه به در خانه می كوبند و بدان وسیله حضور خود را اعلام می كنند.
بانوی خانه به دم در آمده سبد آنها را گرفته ابتدا برای تیمن شانه را بر می دارد و به موهای خود می كشد بعد سرمه دان را به دست گرفته و چشمهایش را با سرمه سیاه می كند آنگاه آینه را برداشته و چهره خود را در آینه نگاه می كند بعد آنها را با مبلغی پول داخل سبد می گذارد و به صاحبش می دهد.
البته در حال حاضر سالهاست كه علاوه بر پول چیزهایی مانندآرد و خرما نیز می گذارند، زن كفچلز با مبالغی كه جمع می كرد پارچه ای گرفته و ظهر روز بیست و هفتم در مسجدی یا در خانه خود در فاصله بین نماز ظهر و عصر پوشاكی برای خود می برد و همان روز می دوزد و می پوشد و بر این باورند كه تمام سال را به شادی خواهند گذراند و از همه بلیات مصون خواهد بود.
** ختم قرآن
در روز پایان ماه مبارك رمضان هم در دوره های خانگی قرائت قرآن با دادن شیرینی، نقل و شكلات مراسم ختم قرآن كریم انجام می شود و مردم خود را برای نماز عید سعید آماده می كنند بطوری كه در آخرین روز ماه رمضان سرپرست خانواده ها با محاسبه میزان فطریه آن را از خرجی سالانه یا روزانه خود جدا كرده و در محل خاصی قرار داده تا در اولین فرصت به افراد فقیر و مستمند تحویل دهد.
برخی از مردم نقاط مختلف استان بر این عقیده اند كه باید افطاری آخرین شب رمضان را در خانه خود افطار كنند تا فطریه بر گردن فرد دیگری نیفتد از این روز در این شب كمتر به میهمانی می روند.
** نماز عید فطر
با پایان یافتن ماه رمضان و اعلام عید فطر از رسانه ها، مردم در نخستین روز ماه شوال با حضور در مساجد و مصلی های تعیین شده ، نماز عید فطر را با شكوه خاصی به شكرانه توفیق یكماه روزه داری همراه با شادمانی و سرور برگزار می كنند و برخی نیز فطریه خانواده خود را در صندوق های مستقر در مسیر محل برگزاری نماز كه از سوی نهادهای مختلف مانند بهزیستی و كمیته امداد دایر شده، می اندازند تا بدست نیازمندان برسد.
مدیر مركز رسیدگی به امور مساجد خراسان جنوبی هم قبل از این به ایرنا اعلام كرد: همزمان با دهه آخر ماه شعبان ۱۴۳۸ هجری قمری و به مناسبت دهه تكریم مساجد، غبار روبی ۲ هزار باب مسجد استان در حال انجام است.
حجت الاسلام احمد ملایی افزود: این آیین معنوی هر ساله در دهه قبل از ماه مبارك رمضان در سراسر كشور انجام می شود كه هدف اصلی از این فریضه معنوی آماده سازی مساجد برای این ماه است.
وی اظهار كرد: از مجموع مساجد استان ۶۵۰ باب در طول سال فعال هستند كه در ماه رمضان به همت سازمان تبلیغات اسلامی و اعزام مبلغ به مناطق روستایی، این تعداد به هزار و ۱۰۰باب مسجد می رسد.
