برخی سنت‌های زیبای ماه رمضان در مقایسه با سال های گذشته كمرنگ تر شده ,اما به جهت اینكه آیین‌های ماه مبارك رمضان جزو میراث معنوی جامعه ایرانی و اردبیل محسوب می شود با توجه بیشتر خانواده‌ها و مسئولان فرهنگی می‌توان به آن غنا بخشید.
با نزدیك شدن ماه رمضان بوی خوش بندگی، حلاوت افطار و صوت ربنا بار دیگر مهمان قلوب مردم دیار اردبیل شده و كنج خانه ها و خلوت منازل رنگ الهی به خود می گیرد, صدای آمدن ماه رمضان و یا به زبان محلی همان ” اوروشلیق آیی” كه می رسد هیجان و شور و شوق عجیبی در جای جای شهر اردبیل بر پا می شود و این هیجان با آداب و رسوم خاصی همراه است.
خطه اردبیل به لحاظ دارا بودن پیشینه تاریخی و فرهنگی غنی، از جایگاه و ارزش والایی در میان مناطق مختلف كشور برخوردار است، غبارروبی منازل و مساجد، پیشوازی، افطاری و سحری هر كدام آداب و رسوم جذاب و متنوعی دارند كه طراوت ویژه‌ای به قلوب الهی مردم متدین و متعهدش می‌بخشد.
آنچه كه در نخسین گام می توان در آستانه رمضان و یا در روزهای روزه در بین مردم اردبیل شاهد بود، تغییر رفتار و منش آنهاست كه با رفت و روب و غبارگیری منازل، خود را برای زدودن غبار مادی‌گرایی و گناه از دل آماده می‌كنند و معتقدند خانه‌ای كه برای شروع ماه رمضان پاك نباشد خیر و بركت ماه مهمانی خدا، از آن دور می‌شود.
“قاباخلاما” در اردبیل
مردم متدین اردبیل دو یا سه روز قبل از رویت هلال به پیشواز ماه رمضان می‌روند و روزه می‌گیرند كه به آن ” قاباخلاما” می‌گویند و در گذشته زمان رویت هلال ماه بزرگترها به چهره یك كودك معصوم یا یك فرد مومن و نمازخوان نگاه می‌كردند و اعتقاد داشتند كه نگریستن به صورت انسان های پاك خوش یمنی در پی دارد.
نگاه كردن به آیینه و فرستادن صلوات بر محمد و آل محمد (ص) بعد از رویت هلال ماه هنوز هم به عنوان یك رسم در بین برخی از زنان و مردان سالخورده مناطق روستایی استان مرسوم است و معتقدند دل مومن باید در ماه مهمانی خدا همچون آینه از آلودگی و گناه پاك و صیقل شود.
در این ماه تمام مساجد، تكایا و حسینیه ها در سطح شهر اردبیل رنگ صیام به خود می‌گیرد، برپایی مجالس قرآن، خواندن زیارت های ویژه ماه رمضان به ویژه در شب های جمعه و شب های قدر شكوه خاصی دارد و از پیر و جوان و مرد و زن در این محافل با عشق و علاقه غیر قابل توصیف شركت می كنند.
برپایی مجالس سخنرانی عالمان بزرگ اردبیل بعد از نماز ظهر و عصر در محل مساجد سرچشمه و اعظم از جمله برنامه هایی است كه سال هاست مردم این منطقه به ویژه جوانان را به خود جلب می‌كند و با یادآوری علوم دینی و اجتماعی خاطرات ماندگاری را در قلب و ذهنشان بر جای می‌گذارد.
سنت حسنه افطار و افطاردهی
افطاری و افطاردهی در اردبیل از همان هفته نخست ماه رمضان آغاز می شود و معمولا فقرا و افراد فامیل را وعده می‌گیرند، افطاری دادن برای دیگران به قدری در بین مردم اردبیل از جایگاه بالایی برخوردار است كه هر یك سعی می كند بر دیگری پیشی بگیرد و معمولا بهترین و شیرین ترین افطاری ها به تازه دامادها و تازه عروس ها و خانواده های آنها اختصاص دارد.
در این ماه “فرنی” با مربای گل مهم ترین غذای افطار مردم اردبیل است كه با آرد برنج و شیر تهیه می شود، زنان كدبانوی اردبیلی یك هفته قبل از آغاز ماه رمضان اقدام به آرد كردن برنج با هاون و یا با دستگاه هایی در شیرینی پزی ها و نیزخشك كردن گل محمدی كرده و مربای آن را برای استفاده در فرنی تهیه می كنند، خرماهای تزیین شده با گردو، پنیر و سبزی، نان روغنی، آش رشته محلی، آش دوغ، سوپ و اخیرا شله زرد و حلیم از جمله غذاهایی است كه سفره های افطار اردبیلی ها را رنگین می كند.
چند ساعت به افطار مانده مقابل شیرینی فروش ها به ویژه قنادی های زولبیا و بامیه، نان روغنی و بربری پزی ها، مغازه های فروش شیر، آش دوغ و حلیم پزی پر حرارت و شلوغ می شود دم افطار جنب و جوش عجیبی در شهر اردبیل ایجاد شده و تقریبا همه جا تعطیل می‌شود.
با وجود اینكه امروزه فروشگاه های متعدد كار بانوان را راحت كرده است ولی در اردبیل بیشتر كدبانوان سعی دارند با پخت انواع نان و دسر روزه داران را در كنار هم بر سر یك سفره گرد آورند چرا كه این ماه تنها زمانی است كه همه اهل خانه با خلوص و صمیمیت كنار هم قرار می گیرند.
اما در این میان آنچه باید در عصر تكنولوژی و پیشرفت حسرتش را خورد، انتقال این سنت حسنه از داخل خانه های با صفا و كوچك شهروندان و روستائیان به داخل سالن های بی روح و تالارهای غذاخوری است، اگر تا دیروز با خرما و آب داغ و سوپ خانگی از روزه داران پذیرایی می شد امروزه به دلیل زندگی ماشینی غذاهای رنگارنگ، گران قیمت و مصنوعی بر روی میزها چیده می شود كه انتظار می رود مردم اردبیل با نیت خیرخواهانه ای كه دارند از تغییر این سنت حسنه به سنت مدرن جلوگیری كنند.
“اوباش دان” و ختم آن به ندای آسمانی اذان
سحری خوردن و سحری بلند شدن هم برای خود در اردبیل حال و هوای ویژه ای دارد در گذشته وسیله آگاه شدن مردم از اوقات شرعی، عمدتا به وسیله قرآن خوانان و شب بیداران رمضان، موذن‌های روستایی، حركت ستارگان و بانگ صبحگاهی خروس های محلی بود حتی در مواردی از توپ برای این كار استفاده می‌كردند در بین مردم منطقه، زمان سحری خوردن به “اوباش” یا “اوباش دان” مشهور است و وقت آن نیز یك ساعت مانده به اذان صبح است.
در عصر مدرن با وجود اینكه صدای كوبیدن درها جای خود را به زنگ تلفن و گوشی های همراه داده است ولی هنوز هم در روستاهای دورافتاه روزه داران با صدای ضربه همسایه بر دیوار خانه از خواب بیدار می شوند.
سحرگاهان در شهر و روستاهای این دیار یكی یكی روشن شدن چراغ خانه ها و فراخوانی زنجیر وار مردم به فریضه الهی منظره دیدنی دارد سحری خوردن همراه با شنیدن نوای دل انگیز دعای سحر توسط مدیحه سرایانی چون موذن اردبیلی و ختم آن با شیواترین ندای آسمانی یعنی اذان صبح شهد ماه بندگی و مهمانی خدا را دو چندان می كند.
لیله القدری كه پر قدر می شود
اما شب‌های احیا و نزول قرآن در اردبیل از جایگاه ویژه ای برخوردار است مساجد و حسینیه ها به ویژه مصلای شهر اردبیل مملو از مشتاقان حضرت دوست و تشنگان محبت رحمت الهی می شود.
در این شب ها آوای سوزناك «سبحانك یا لا اله الا انت، الغوث الغوث خلصنا من النار یا رب» هر اردبیلی برای رسیدن به كمال به اوج خود می رسد، خانواده ها با شور تمام در صف های فشرده شب زنده داران حاضر شده و قرآن به سر می گیرند و از درگاه خداوند متعال برای پاك شدن از هر نوع گناهی طلب آمرزش و مغفرت می كنند.
از ۱۸ تا ۲۳ ماه رمضان شهر اردبیل از هر روز دیگر شلوغ تر می شود مردم این منطقه ماه رمضان را ماه قرآن و حضرت علی(ع) می نامند و همزمان با فرا رسیدن شب های قدر و شب ضربت خوردن مولای متقیان با مرثیه سرایی و سینه زنی برای آن حضرت به سوگواری می پردازند.
بسیاری از مردم اردبیل نذرهایشان را در این شب ها ادا می كنند كه بخش عمده ای از این نذرها را غذاهای سنتی این استان از جمله حلوا و آش رشته تشكیل می دهد.
آیین دوختن كیسه بركت
از دیگر رسوم استان اردبیل و شهرهای اطراف اردبیل دوختن “كیسه بركت” است كه همزمان با آخرین جمعه ماه رمضان در مساجد شهرستان مشكین‌شهر برگزار می‌شود.
دوخت این كیسه‌ها كه در آخرین روز ماه مبارك رمضان و معمولاً با ختم ۳۰جزء قرآن كریم تمام می‌شود، براساس یك باور دینی و مذهبی توسط زنان و دختران مشگین شهری انجام می‌شود.
این كیسه‌ها كه بین مردم به بركت توربافی معروف است، از پارچه نذری تهیه می‌شود و پس از آماده شدن، مقداری نمك و وجه نقد در آن قرار داده می‌شود و خانواده‌ها پس‌انداز خود را در طول سال داخل این كیسه قرار داده و در سفرهای زیارتی و كارهای عام‌المنفعه مورد استفاده قرار می‌دهند.
عید فطر و فطریه در اردبیل
در آخرین روز ماه رمضان در این خطه سرپرست خانواده مبلغی به عنوان فطریه با محاسبه میزان فطریه افراد، آن را از قوت سالانه یا از پول خرجی شان جدا می كند در برخی از مناطق اردبیل رسم است همه اهل خانه نیت كرده و این فطریه را دست به دست می چرخانند و در جای مخصوص قرار می دهند تا بعد از خواندن نماز عید به دست فقیران و مستمندان برسانند.
فطریه در روستاها شامل آرد یا گندم می‌شود كه سرپرست خانواده آن را در منزل پشت در قرار می‌دهد كه در نخستین فرصت به افراد فقیر و مستمند تحویل دهد، برگزاری آیین خداحافظی شامل برپایی نمازهای مستحبی و خواندن دعا از جمله مراسم روز پایانی ماه رمضان در بین برخی مردم اردبیل است.
در عصر واپسین روز از ماه رمضان بسیاری از خانواده ها در بسیاری از شهرها و روستاها به زیارت اهل قبور رفته و نذر و احسان می‌كنند در اردبیل كسانی كه قبل از این عید یعنی در فاصله عید فطر و یكی از اعیاد رسمی قبل از آن، یكی از افراد خانواده خود را از دست داده اند در آن روز در خانه می مانند و دوستان و آشنایان برای همدردی و تبریك عید فطر نزد آنها می روند این مراسم صبح روز عید در مساجد مخصوص برادران و در بعد از ظهر آن روز در منزل شخصی متوفی مخصوص بانوان برگزار می شود كه معمولاً از میهمانان با چای و حلوا و خرما پذیرایی می شود.
اما با حلول ماه شوال شادی و نشاطی دیگر و به شكرانه توفیق یك ماه روزه داری و منزلت در جوار محبت پروردگار جشن و سرور خاصی در خانه ها برپا می شود هجران این ماه پر بركت برای روزه داران از یك طرف حزن انگیز و از طرف دیگر دستیابی عبودیت و عشق الهی فرح بخش است.
در بیشتر روستاهای اردبیل مردم نماز عید را در بیرون از مساجد و منزل در فضای باز به جماعت و با شكوه تمام برگزار می‌كنند در پایان عده‌ای خود را برای پخت نان های مخصوص محلی” فتیر” و ” نزیه” كه متشكل از آرد، شكر، شیر، زردچوبه، كره و حلواست آماده می‌كنند و در این روز بوی خوش پخت نان در تنور داغ و حلوا با دوشاب محلی فضای روستا را پرمی‌كند.
