در منطقه كافركلی در طول دره هراز از آبادی اسك تا روستای پنجاب به طول ۴۲ كیلومتر در ارتفاعات مشرف به دره و همچنین در چند دره فرعی نزدیك ۲۵۰ اتاق دست كند در دل صخره قرار دارند. این مجموعه در نوع خود از لحاظ تمركز در یك منطقه، در ایران منحصر بفرد است.
با بررسی های صورت گرفته در محور هراز در ۱۳ نقطه با تعداد متغییر غارهای دست كندی مواجه هستیم كه در دل كوه كنده شده اند :
۱- غارهای دستكند روستای آب اسك
۲- غارهای دستكند روستای نیاك
۳- غارهای دستكند دره آینه ممنون روبروی روستای نیاك درسمت راست جاده هراز
۴- غارهای دستكند تخته پل. بین روستای نیاك و پلمون
۵- غارهای دستكند دارسون در ۳ كیلومتری شهر رینه
۶- غارهای دستكند روستای گیلاس
۷- مجموعه غارهای دستكند روستای پلمون
۸- غارهای دستكند روستای كنار انجام
۹- غارهای دستكند روستای آبگرم
۱۰- غارهای دستكند روستای گزانه و ملار
۱۱- غارهای دستكند روستای بایجان
۱۲- غارهای دستكند روستای كهرود و كیان
۱۳- مجموعه غارهای دستكند روستای پنجاب
این غارها جهت زندگی موقت یا دائم و یا بصورت یك مجموعه تدافعی و دیده بانی مورد استفاده قرار می گرفته اند. وجود اتاق های متعدد با طبقات متغیر و همچنین سرویس بهداشتی تالار و مكان های پخت و پز موید این مطلب می باشد كه در اینجا فضای معماری علاوه بر زندگی، مكانی جهت مقابله و دفاع در برابر دشمن خارجی نیز كاربرد داشته است. طبقات دوم عمدتا با رویكرد دفاعی و دیده بانی ایجاد گردید.
غارهای محور هراز تماما در دل كوه و در طبقات به سمت قله و بالا ساخته شده اند.
از نظر آب و هوایی لاریجان كاملا كوهستانی است، در واقع بخش عمده ای از سال هوا در اینجا سرد می باشد اگر این دخمه ها صرفا جهت زندگی بوجود آمده باشند مثل اكثر دخمه هایی كه در بالا از آنها نام برده شده است می بایست در دل زمین كنده می شدند تا در مقابل باد و بوران و وضعیت بد جوی در امان باشند اما اینگونه نیست، تنها دلیلی كه می توان از چیستی آن سخن به میان آورد بحث استفاده مقطعی و در مواقع اضطرای و حالت تدافعی بودن این دخمه ها می باشد.
ساختمان داخلی این غارها نظم خاصی ندارد. تعدادی با یك دهنه ورودی هستند و تعدادی هم بوسیله راهروها و همچنین ایجاد سوراخی تقریبا یك متر مربع در سقف برای دسترسی به طبقات دوم و سوم ایجاد شده اند. اكثر این كلونی های دستكند دارای اتاق هایی متعدد همراه با نورگیرها و مكان های دیده بانی، سرویس بهداشتی در طبقات بالا – پرتگاه نقش چاه فاضلاب را ایفا می كرد ـ و آشپزخانه تشكیل شده است.
غار دستكند (كافركلی) روستای پلمون :
به فاصله ۸۵ كیلومتری از آمل و در فاصله ۷۰۰ متری شمال جاده و رودخانه هراز و همچنین در شرق روستای پلمون جاده ای كه به سمت شهر رینه و روستای آبگرم می رود در سینه كش كوهی سترگ ۳۵ دخمه تا ارتفاع صد متری در دل كوه كنده شده اند. این دخمه ها بصورت پناهگاه و مانند دژ مستحكمی است كه راه یابی به بعضی از قسمت های آن سخت و غیر ممكن است و تنها راه دسترسی به آنها استفاده از ابزار صخره نوردی است این دخمه سنگی یكی از شاخص ترین نمونه ها در محور هراز و حتی ایران است، تعدد طبقات با همدیگر در ارتباطند. تزیین دیواره بعضی از اتاق ها از كف تا به ارتفاع ۶۰ سانتیمتر با كاهگل و گل اخری (در دخمه سنگی آب اسك نیز همین مورد وجود دارد)، ایجاد دیوار دفاعی با مصالح سنگ و ساروج و همچنین المانهای كلی كه در بالا ذكر گردید تنها بخشی از خصوصیات ویژه كافر كلی روستای پلمون می باشد كه بدان اشاره شده است.
در داخل اتاق ها تاقچه های كوچك و بزرگ جهت نگهداری و قرار دادن ابزار و وسایل زندگی و یا شاید هم جنگی در آن به چشم می خورد. در یكی از این اتاق ها (طبقه اول) ستون های سنگی چسبیده به كف و دیواره غار به ارتفاع ۵۰ سانتیمتر و قطر ۲۰ سانتیمتر بصورت سوراخ و گیره ای ایجاده شده است كه احتمالا برای بستن حیوانات از آن استفاده می كردند، نمونه آن در غار میمند كرمان نیز به چشم می خورد و تا به اكنون نیز از آن جهت همین كار استفاده می كنند.
با بررسی میدانی در اطراف غار پلمون چند نمونه سفال قرمز رنگ با شاموت (احتمالا دوره اسلامی) بدست آمد.
غار های دستكند (كافركلی) روستای آب اسك :
این دخمه ها در شمال جاده هراز و در مجاورت رودخانه هراز و در شرق روستای آب اسك، به فاصله ۹۰ كیلومتری آمل در دل كوهی بلند كنده شده است. رودخانه هراز در پای كوه قرار دارد. دخمه های سنگی به فاصله چند متری از دامنه كوه كنده شده اند. در بعضی از قسمت ها نیم متر تا پرتگاه بیشتر فاصله ندارد. غارهای دستكند (كافركلی) اسك از نظر تعداد كمتر از غار های دستكند پلمون می باشد و فقط یكی از این دخمه ها دو طبقه است و راه ورودی آن از دیواره شرقی طبقه اول با كندن چند جای پا است. این در حالی می باشد كه راه ورود به طبقات بالا در دیگر دخمه های مسیر هراز اكثرا از طریق سوراخی در سقف میسر می باشد.
بعضی از آنها دارای سكوهایی به ارتفاع ۶۰ سانتیمتر و به طول های متفاوت هستند. ورودی ها به اشكال قوسی و طاق مانند همچنین برخی از آنها دارای نورگیر می باشند می توان اینگونه تصور نمود كه كافركلی های اسك قدیمی تر از كافركلی پلمون می باشد چون این دخمه ها بسیار ساده و ابتدایی درست شده اند و كمتر ساختار دخمه های پلمون در آن مشاهده می شود.
با بررسی غار دستكتد آب اسك تنها یك غار در دو طبقه بسیار زیبا ساخته شده است شامل یك اتاق روباز با یك طاقچه در جهت شرقی، طبقه دوم با یك سكو، ورودی قوسی شكل، اتاقی به ابعاد یك متر در دو متر، در جهت شرق این اتاق دالانی به طول یك با ارتفاع یك كه یك شخص بصورت خمیده می تواند وارد فضایی وارد گردد كه در واقع شامل یك سرویس بهداشتی به همراه یك (احتمالا) حمام با سكویی به ارتفاع نیم متر و به طول یك مترو نیم ایجاد شده است.
لازم به ذكر است در حال حاضر بخش هایی از غار های دستكند روستای آب اسك توسط روستاییان بومی دامدار تبدیل به آخور و محل نگهداری علوفه و دام شده است و یا اینكه این دخمه ها در ابتدا با همین نوع كاربری ایجاد شده باشند. لازم به توضیح اینكه تنها ما فقط در دخمه های روستای فوق الذكر كاربرد دوگانه آن را به این صورت وسیع مشاهد می كنیم.
در بررسی و تحقیق از غارهای دستكند دارسون در فاصله ۳ كیلومتری شهر رینه و دخمه سنگی روستای پنجاب تقریبا ساختار و المان های مشابه ای با دخمه های پلمون و روستای آب اسك را در خود دارا می باشند. در این راستا دخمه دره آینه ممنون در مسیر جاده هراز و روبروی روستای نیاك، تنها در دو طبقه و در نوع خود منحصر بفرد نیز مورد بررسی قرار گرفته است، تنها دخمه سنگی تخته پل مابین دخمه پلمون و دره آینه ممنون، با ساختار خطی و افقی (بدون قرار گرفتن طبقات روی یكدیگر) به علت صعب العبور بودن هیچگونه بررسی روی آن صورت نپذیرفته است و در هیچ منابع كتبی دال بر حضور در آن و كنكاش علمی ثبت و ضبط نگردیده است.
دلیل ارجاع این غار های دستكند به دوران تاریخی حكومت مادها شاید این باشد كه اصطلاحا لغت دخمه با نام ماد مترادف گشته است به علت وجود گوردخمه های متعدد مادی، هرجا نمونه هایی از این دخمه ها یافت شود خود بخود ذهن ها به این سمت كشیده می شود.
اما انتساب دخمه های محور هراز به دوره ماد را با توجه به تفاوت نوع معماری دخمه های محور هراز با دخمه های منتسب به دوران ماد (نظیر عدم وجود نقش برجسته، المانهای معماری چون، ته ستون، ستون، بارولیف و سازه های معماری مشابه كه در گور دخمه های منتسب به ماد دیده می شود)، قابل پذیرش نیست. دخمه های محور هراز عاری از هر گونه تزیین و كتیبه هستند و همچنین دخمه های محور هراز كاربری مسكونی، دژ و دیده بانی داشته اند اما گوردخمه های مادی كاربری تدفین داشته اند و احتمالا در شرایط خاص از آنها استفاده می كردند.
وجود این معماری بدون شك در شرایط خاص و بخاطر دفاع در مقابل حملات مهاجمین ایجاد گردیده اند. همانگونه كه می دانیم در قرون اولیه اسلامی صفحات مازندران یكی دو قرن از پذیرش آیین جدید سر باز زدند و در مقابل تازه واردان مقاومت كردند و این مقاومت ها در این بخش از طبرستان نمی تواند دور از ذهن باشد. آیا این دخمه ها نمی تواند محلی برای مقابله با هجوم اعراب باشد؟
غارهای دست كند را می توان از نظر كاربری به چهار دسته تقسیم نمود :
الف : زندگی موقت و دفاعی
ب : زندگی دایم
ج : آیین های مذهبی و تدفین
د : معدن
لذا غارهای دستكند حوزه مورد این پژوهش نیز می تواند جهت اسكان و زندگی موقت یا دائم و یا بصورت یك مجموعه تدافعی و دیده بانی مورد استفاده قرار می گرفته اند.
كوهی كه در آن این دخمه ایجاد گردید (به علت نوع سنگ) آنچنان سفت و سخت نیست و به راحتی با كلنگ و دیلم كنده می شوند، هنوز زخمه كلنگ مردان گذشته بر پیكره آن برجای است.
آدرس: آمل، آب اسك تا پنجاب
