كلیسای سركیس مقدس، در استان آذربایجان غربی، درسه كیلومتری باخترشهر خوی،در كوی میدان كلیسا یا كوی امام زاده، در جایی كه پیرامون آن را كشتزارها فراگرفته اند، قرار دارد. پس از ورود سپاهیان عثمانی به آذربایجان غربیو به دنبال رویدادهای خونینی كه میان سال های ۱۲۹۷-۱۲۹۹خ/۱۹۱۸-۱۹۲۰ درخوی پیش آمد ارمنیان رهایی یافته از آن ناحیه كوچ كردند و از آن زمان، این كلیسا فراموش شد ولی با استواری ویژۀ خود سده ها بر جای ایستاده است.
نمای خارجی كلیسای سركیس مقدس خوی
كلیسای سركیس مقدس از گذشته های دور تا كنون به سورپ سركیس، سنت سركیس، ساركیس مقدس، سركیس مقدس و… نامور بوده.
نام این كلیسا شاید از نام سركیس گابادوكیان، از مردمان كامیرك، گرفته شده باشد. وی مسیحی ای پرهیزكار و رساننده ای پرشور بود كه از روم به ارمنستان رفت و پس از چندی رهسپار ایران شد و چون در ایران آیین مسیح را تبلیغ می كرد ه دستور شاپور ساسانی كشته شد. از آنجایی كه وی در راه مسیحیت شهید شده و در دستۀ پرهیزكاران ارمنی در آمده بود، به احترام وی این كلیسا را سركیس مقدس نامیده اند.
تاریخ درست ساختمان كلیسای سركیس مقدس روشن نیست. ارمنیان بر این باورند كه این كلیسا هفت تا هشت سال پس از درگذشت گریگور روشنگر مقدس، در حدود ۳۳۲یا ۳۳۳م، ساخته شده؛ یعنی، روزگاری كه آیین مسیح در شمال باختری و باختر ایران كنونی پیشرفت داشته و ناحیۀ ماكو یا ارداز آن روزگار مركز مهم اسقف نشین كلیسای ارمنیان بوده است.
در كتاب فرهنگ جغرافیایی و تاریخی نواحی ارمنی نشین، نگارش ایپریكیان، چاپ ونیز در ایتالیا، ص۱۸۹، دربارۀ كوی های شهر خوی آمده است:
خارج از شهر، در جنوب قلعه، محله هایی قرار دارند كه حومۀ خوی به شمار می روند و در حال حاضر، ۹۴ خانوار ارمنی در این ناحیه زندگی می كنند كه دارای دو كلیسا و یك مكتب هستند. كلیسای سركیس مقدس از كلیسای مریم مقدس بزرگ تر است. ارمنیان معتقدند كه كلیسای مزبور هفت تا هشت سال پس از وفات گریكور مقدس(۳۲۵م) از سنگ سرباشن صیقلی ساخته شده است.
در كتاب آذربایجان كه یرواند فرانگیان دربارۀ ارمنیان آذربایجان نگاشته و در ۱۹۰۵م، منتشر شده است، در صفحۀ۵۱، دربارۀ كلیسای سركیس خوی آمده:
در شهر خوی، خارج از محوطۀ قصر خوی و در نزدیكی های آن، كلیسایی بسیار قدیمی وجود داردكه روی سنگ نوشته ای دربارۀ تعمیرات آن، كه صد سال پیش از انتشار این كتاب صورت گرفته، مطالبی نوشته شده است ولی مردم محل دیرینگی كلیسا را در حدود هزار سال پیش از انتشار این كتاب؛ یعنی، ۹۰۵م می دانند.
برپایۀ یادداشت های زمستان۱۳۰۷ق ملا جعفر خویی در گزارش سفر مظفرالدین میرزا، ولی عهدناصرالدین شاه قاجار، كه از تبریز به منظور شكار و گردش به خوی آمده، دربارۀ كلیساهای خوی نوشته است:
خوی دو كلیسا دارد. از قراری كه ارمنیان می گفتند یكی هزار و صد سال و دیگری چهارصد سال است كه بنا شده. منشی حظور را فرستادیم كه تاریخ آنها را بردارد. خط ارمنی بوده و كشیش كلیسا هم نتوانسته بود بخواند.
در این نوشته ها، تاریخ ساختمان كلیسای سركیس مقدس به سده های چهارم و نهم میلادی نسبت داده شده است. از آنجا كه طرح یا پلان ساختمان و همچنین شكل ستون ها و نحوۀ دیوار سازی و نورگیرها بیانگر دیرینگی ساختمان كلیساست می توان بنیاد آن را در سده های چهارم میلادی دانست. بر روی سنگ سرخ رنگی در كنار در ورودی دیوار جنوبی كلیسا كتیبه ای وجود دارد كه تاریخ۱۱۲۰م/۵۱۴ ق و یا ۱۱۸۰م/۵۷۶ ق برروی آن خوانده می شود.
زنده یاد، استاد ورجاوند، این ساختمان را از اوایل دوران ایلخانی دانسته است. گمان وی را، كه بر پایۀ بررسی شیوه های معماری و باستان شناسی بوده، توجه به جایگاه اندیشه ای و اجتماعی آن دوره تـأیید می كند.
نوشته های آثار ارمنی مبنی بر ساختمان آن در پیش از اسلام شاید وابسته به ساختمان مقدس كهن تری بوده است كه پیش تر در جای این ساختمان وجود داشته و بعدها ویران شده و كلیسای سركیس مقدس را به جای آن ساخته اند.
زنده یاد استاد مشكور نیز نوشته است:
چون ازاره های سنگی، شكل قوس ها و گنبدها و وضع آجركاری نمای بیرونی ساختمان این كلیسا آمیخته ای از شیوۀ گرجی و سبك اوایل دوران ایلخانی است می توان آن را بازسازی شدۀ اوایل دوران ایلخانی به شمار آورد كه بر روی پایۀ نیایشگاه باستانی برپا شده است
در نوشته ها و اسناد ارمنی، تاریخ آخرین تعمیر و بازسازی این كلیسا ۱۶۱۴م/۱۰۲۴ق یا ۱۶۲۰م/۱۰۳۱ق نوشته شده.[۱۳] این سال ها هم زمان با پیمان سازشی است كه نخست در ۱۰۲۱ق در شهر سلماس و سپس، در ۱۰۲۹ق، در شهر استانبول، با عثمانی ها به امضا رسیده است.
ساختمان كلیسا
كلیسای سركیس مقدس به سبك بازیلیك به درازای ۳۲ متر و پهنای هجده متر و بلندی پنج متر ساخته شده است. ازارۀ دیوارهای چهارگانه به كمك سنگ های تراش دار گندمی رنگ آهكی ساخته شده. درازا و پهنای بزرگ ترین سنگ ها چهل درشصت سانتی متر است. از روی ازارۀ ساختمان به بالا دیوارها با آجرهای چهارگوش چیده شده و تا بام ادامه یافته اند. پوشش ساختمان نیز آجری است و در میانۀ ساختمان، برجستگی گنبد كوتاهی دیده می شود. ورودی باختری در میانۀ دیوار و رو به روی
محراب كلیسا قرارگرفته و با سنگ پاره های آهكی تراش دار ساخته شده است.
بر فراز سردر ورودی، خمیدگی تزیینی با سنگ تراشی بر روی سنگ جاسازی شده است. این خمیدگی تزیینی، سنگی كولی دار است كه از پنج هلال تركیب یافته و پهنای باند آن حدود بیست سانتی متر است.
بر روی این خمیدگی طرح تزیینی تركیبی مارپیچ و زیگزاگ نقش شده كه با طرح ها و نگاره های كنده شده در كلیساهای كهن ارمنستان همانندی دارد.
برروی سنگی كه در بخش خورشیدی یا در میانۀ سردر قرار گرفته نشان صلیب در درون دایره كنده شده است. بالای سردر، در بلندی حدود۲۰/۱ متر، نیز دریچه یا نورگیری مستطیل شكل قرار دارد.
درِ جنوبی كلیسا، همانند در باختری آن، از سنگ ساخته شده ولی به طور كامل در میانۀ دیوار جنوبی قرار نگرفته است. در این ورودی نیز سردر تزیینی وجود داردكه نسبت به در باختری ساده تر است.
در اینجا، به جای خمیدگی كولی دار یك خمیدگی تنها با پنج تكه سنگ قرار دارد كه بخش بالایی آن از نمای سنگی دیوار بیرون رفته و بخشی از سطح آجری دیوار را نیز فرا گرفته است. در بالای این سردر، پنجره ای مستطیل شكل وجود دارد.
در دو سوی بخش پایین در ورودی، سه تكه سنگ سرخ به كار رفته كه در روی یكی از آنها نوشته ای به زبان و خط ارمنی كنده شده است.
كف درون كلیسا نسبت به سطح بیرون آن اندكی پایین تر قرار گرفته و برای ورود به كلیسا باید از هر یك از دو در آن از یك پله پایین رفت.
درون ساختمان، شش ستون سنگی در دو ردیف قرار دارند كه در نتیجه تالار كلیسا را به سه بخش؛ یعنی، ناو یا نِف با فضای میانی پهن تر و دو راهروی جانبی یا كولاترال با پهنای كم تر بخش كرده است. ستون های شش گانۀ اصلی كلیسا با سنگ ساخته شده و درازا و پهنای آنها ۴۵/۱ متر است.
محراب كلیسا در بخش خاوری و در میانه قرار گرفته و در دو سوی آن، دو اتاق چهارگوش وجود دارد. طرح كلی محراب به صورت پنج گوشه است كه همسانی بسیاری با محراب كلیسای ارمنیان شیراز دارد. پوشش راهروهای پهلویی تاق های جناقی است ولی سقف میانی كلیسا از سه گنبد پوشیده شده كه گنبد میانی بزرگ تر و بلندتر است.
دیوارهای درونی كلیسا و ستون های آن از سنگ ساخته شده اند ولی جنس و رنگ این سنگ ها با سنگ های نمای بیرونی همانند نیست. بیشتر دیوارهای درون كلیسا گچ كاری شده و به شیوۀ سده های هفدهم و هجدهم میلادی نقاشی و تزیین شده اند.
محراب به شیوه ای ویژه تزیین شده است چنان كه ستون های آن پوشش گچی ندارند و دیگر بخش های محراب دارای نقش های تزیینی دیوارنگاره است.
نقش ها و سنگ نوشته ها
در درون ساختمان كلیسا، بر روی دو ستون، دو سنگ نوشته به خط ارمنی وجود داردكه یكی بسیار كهن و دیگری تازه تر است. در میانۀ سنگ نوشتۀ كهن، طرح یك صلیب تزیینی كنده شده. در بالای سنگ نوشتۀ تازه نیز، صلیبی همراه با یك طرح تزیینی سنگ
نمایی از سردر كلیسای سركیس مقدس خویتراشی شده است. در بیرون كلیسا در كنار در جنوبی نیز، سنگ نوشته ای وجود دارد.
نوشتۀ سنگ نوشته های درون ساختمان، بنا به گفتۀ خلیفه گری ارمنیان در تبریز، عبارت است از درخواست بخشایش از درگاه خدای بزرگ از سوی نیكوكارانی كه به كار تعمیر و بازسازی كلیسا كمك كرده اند. افزون بر سنگ تراشی های وابسته به سردرهای جنوبی و باختری كلیسا در كنار درِ جنوبی نیز بر روی تكه سنگ سرخ رنگی نقش دو صلیب تزیینی كنده شده است.
در دو سر بخش عمودی صلیب و همچنین در دو سوی بخش افقی آن، برجستگی هایی با طرح های پیچ در پیچ تزیینی ایجاد كرده اند و در بالا و پایین آن، سنگ نوشتۀ مهمی كنده شده است كه در جستار پیشینۀ ساختمان كلیسا از آن یاد شد.
در دیوار شمالی بیرونی نیز دو تكه سنگ در بخش آجركاری دیوار جاسازی شده است كه برروی آنها طرح هایی از صلیب به گونۀ دو خط متقاطع، كه در آخر هر بازوی آن نشانه ای به صورت لاتین یا عدد هفت وجود دارد، دیده می شود.
گمان می رود كه این تكه سنگ ها به منزلۀ سنگ گور، در گورستان پیرامون كلیسا، كاربرد داشته و در بازسازی بعدی، در دیوارهای بیرونی ساختمان، جاسازی شده اند.
بازسازی كلیسا
كلیسای سركیس مقدس خوی، كه فراموش شده و مورد چپاول كاوشگران غیرمجاز آثار تاریخی قرار گرفته و كند وكاوهای غیر قانونی آسیب بسیاری به آن وارد كرده و همچنین دگرگونی های آب و هوایی نیز اثری ناخوش آیند بر آن گذاشته بود، با همت سازمان میراث فرهنگی كشور و تلاش كارشناسان و كاركنان سخت كوش آن سازمان تعمیر و بازسازی شده و به گونۀ آبرومندی درآمده است و از آن نگهداری می شود.
در ناحیۀ خوی، در آبادی های پیرامون آن، كه در گذشته ارمنی نشین بوده اند، از جمله مهله زان، دیزج، فنایی و سعیدآباد، هنوز كلیساهایی پابرجا هستند. در این كلیساها، آیین های عبادی برگزار نمی شود و تنها به دلیل داشتن پیشنۀ تاریخی اهمیت یافته اند.
