چهل تكه دوزی

چهل تكه دوزی در ایران به نام های مختلفی شناخته می شود از جمله خاتمیدوزی، لندره دوزی و گاهی هم با عنوان تكه دوزی از آن یاد می شود. آنچه كه ازاسناد و مدارك محدود بر می آید بیانگر این است كه چهل تكه دوزی مخصوصاً زمانی كه باآجیده دوزی یا مطلسه دوزی همراه باشد در گروه رودوزی های سنتی ایران جای می گیرد. اصطلاح «رودوزی» یا «روكاری» (Embriodery) به هنری گفته می شود كه طی آن نقوش مختلفبر روی پارچه های بدون نقش از طریق دوختن یا كشیدن قسمتی از نخ های تار و پود پارچهبه وجود می آید (منتخب صبا). هر چند كه زمان پیدایش «رودوزی» كه در آغاز برایتزئیین البسه بوده دقیقاً مشخص نیست اما اسناد و مدارك موجود و نمونه های به دستآمده حكایت از رواج رودوزی ها در دوران ایران باستان دارد.
این نوع دوخت ازدوران گذشته در ایران رایج بوده با این حال تاریخ مشخصی برای پیدایش آن در دستنیست، اما آثار باقی مانده در موزه های ارمیتاژ لنینگراد و مترو پولیتن و موزه یایران باستان حكایت از رواج خاتمی دوزی در دوره ی سلجوقی دارد (منتخب صبا ص۲۴۳).
به طور كلی این كار در ایران در زمان های متفاوت رایج بوده به طوری كهقطعات مختلف پارچه با مهارت هر چه تمامتر و با توجه به هماهنگی كامل رنگ ها در كناریكدیگر دوخته می شدند و روی بخیه ها را هم با گل دوزی های ابریشمی (آجیده دوزی) زیبا می ساختند.
این كار زحمت زیادی داشته و افراد در ازاء آن در گذشته دستمزددریافت می كردند. در این زمینه از محمد علی جمالزاده در كتاب گنج شایگان نقل است كه:
«خاتمی دوزی سابقاً در ایران بسیار رواج داشته و امروزه روز به روز از میانمی رود و آن عبارت است از مقداری خرده پارچه های مختلفه اللون و مختلفه الشكل كه ازروی استادی طوری پهلوی یكدیگر دوخته می شود كه شباهت كامل به شال های كشمیر پیدامی كند و بخیه دوزی ها را نیز با گلدوزی های ابریشمی ملمون می پوشانند و یك قطعهپنج تا شش ذرعی این نوع كار ۵۰ تا ۶۰ تومان قیمت دارد و بعضی پرده ها را از ۱۰۰ تا۲۵۰و یك زین پوش را از ۲۰ تا ۱۲۰ تومان می فروشد (گنج شایگان اثر محمد علیجمالزاده ص ۷۹) .
بنابر این بر اساس اسناد محدودی كه در دست است ملاحظه شد كهچهل تكه دوزی در ایران رواج داشته اما اینكه دقیقاً به چه زمانی بر می گردد و درگذشته دقیقاً به چه صورتی انجام شده اطلاعات مشخصی در دست نیست. تنها می توان بهاین نكته اشاره كرد كه این كار در ایران موارد استفاده ی مختلفی داشته كه عبارتنداز رویه لحاف، رویه كرسی، رختخواب پیچ، سجاده، رویه پشتی، رو قوری، رو تختی،كوسن، پشتی، رو مبلی، پرده های مختلف، بقچه سوزنی و تابلوهای تزئینی …
همچنینمراكز اصلی كه در ایران این دوخت را انجام می دادند عبارتند از رشت، اصفهان، یزد، تبریز، كاشان، كُردستان، و آذربایجان غربی كه امروزه هیچ اطلاعاتی پیرامون اینآثار در این مراكز وجود ندارد. ما هم به دنبال این هستیم تا در جریان این تحقیق بهنمونه هایی از چهل تكه دوزی در برخی از این مراكز دست پیدا كنیم و سپس به بررسی آنبپردازیم.

چهل تكه دوزی در استان اصفهان
همان طور كه گفته شد، یكی ازاهداف این تحقیق دستیابی به نمونه هایی از چهل تكه دوزی در چند استان مختلف است تابتوان این آثار رادر بطن جامعه مورد نظر بر اساس چهار چوب نظری تحقیق از منظرمردم شناسی مورد بررسی قرار داد.
استان اصفهان یكی از انتخاب های ما برای مطالعهبود. چون همان طور كه مشهود است اصفهان از قدیم الایام در زمینه ی هنر ایرانی درجهان زبانزد بوده و هست و دیگر اینكه بر اساس مطالعات اسنادی دریافته بودیم كه اینكار در گذشته در اصفهان هم انجام می شده اما امروزه اطلاع دقیقی از آن در دست نیستبه همین منظور جهت مطالعه ی میدانی عازم اصفهان شدیم.
آنچه برای مطالعه مد نظربود، نمونه های قدیمی سنتی چهل تكه دوزی بودند كه روزگاران زیادی در صندوق هایقدیمی پنهان شدند و كسی به آنها هیچ توجهی نكرده و نمی كند و همچنین آثاری كه هنوزهم بدون هیچ گونه الگو و روش خاصی دوخته می شود و مورد استفاده قرار می گیرد غافلاز اینكه چقدر این آثار می تواند جهت مطالعات فرهنگی و مردم شناسی برای ما ارزشمندباشند.
با این اوصاف بعد از چند روز جستجوی مستمر در شهر اصفهان نتیجه ای حاصلنشد، تا اینكه در موزه ی هنرهای تزئینی اصفهان كاملاً تصادفی با یك خانم قشقاییساكن اصفهان برخورد كردیم كه جهت مطالعه ی این آثار، شهرستان سمیرم را به ما معرفیكردند در نتیجه با راهنمایی مفید این خانم و كسب اطلاعات لازم عازم سمیرم شدیم.

چهل تكه دوزی در شهرستان سمیرم
در بدو امر باید متذكر شد كهتمام خانم ها در این منطقه در سنین مختلف با این كار آشنا هستند، حال چه خودسابقه ای در این زمینه داشته باشند چه كاملاً بی تجربه باشند، مهم این است كه وقتیاز چهل تكه نام می بری همه می دانند كه یعنی وصل كردن تكه پارچه ها به یكدیگر (ساده ترین تعریف ممكن). با وجود این كسی از گذشته ی این كار در این منطقه اطلاعیندارد و فقط مادران و مادر بزرگهاشان نسل به نسل آموخته اند كه اگر تكه پارچهداشتند جهت صرفه جویی اقتصادی به نحو احسن می توان از این طریق آنها را به كار بستو استفاده های متفاوتی از آنها كرد.
با این وجود در این شهرستان افراد محدودی دراین زمینه سابقه داشتند و كارهای زیادی دوخته بودند. چون پارچه كه ابزار اصلی اینكار است همیشه در دسترس همه ی زن ها نیست.
«مگر ما چند بار در سال لباس می دوزیمكه پارچه داشته باشیم، آنها هم كه دارند خودشان چهل تكه دوزی می كنند و این افرادمعمولاً خیاط هستند و برای همین همیشه پارچه دارند، اما ما خیلی كم پیش می یاد كهپارچه داشته باشیم.» (خانم سمیرمی، ۴۳ ساله)
نهایتاً با یكی از خانم های جوان (صدیقه) كه عمه و مادربزرگش در زمینه ی چهل تكه دوزی شهرت داشتند همراهشدیم.
بی بی خانم (مادر بزرگ) پیرزنی ۸۰ ساله اما كاملاً سالم و سرحال بود كهاز دوران گذشته چهل تكه دوزی كرده و هنوز هم با این سن اگر پارچه ای داشته باشداین كار را انجام می دهد و حاصل كارش را به دیگران هدیه می دهد و تمام عمر وسیله ایكه برای این كار استفاده كرده و پارچه ها را به هم وصل می كرده سوزن و نخبوده.
«زمانی كه جوان بودم ۶ تا بچه ی كوچك داشتم كه باید از آنها مراقبتمی كردم و غیر از آن كارهایی بود كه باید هر روز انجام می دادم مثلاً روزی چند بارمشك می زدم. ولی شب ها كه كار كمتری داشتم می نشستم و تمام خورده پارچه هایی كهداشتم و از دیگران گرفته بودم رو با نخ و سوزن و با كوك به هم وصل می كردم.»
عمهخانم هم مانند مادر خود در زمینه ی چهل تكه دوزی شهرت دارد و هنوز هم این كار راانجام می دهد. او یكی از خیاط های معروف سمیرم است كه بدون دریافت دستمزد برایاهالی شهر لباس می دوزد.
«شوهرم هیچ وقت دوست نداشت كه من مزد بگیرم و همیشهمی گفت مزدت رو از خدا باید بگیری».
گذشته از این داماد عمه خانم، پارچه فروشاست و همیشه پارچه های زیادی برای وی می آورد. بنابر این عمه خانم بر خلاف زن هایدیگر سمیرم همیشه پارچه دارد و چهل تكه دوزی زیاد می كند. و این كار را با چرخخیاطی انجام می دهد. اما نمونه ای نداشت كه به ما نشان دهد چون او هم مانند مادرشتمام كارهایش رو به عنوان هدیه به دوست و آشنا بخشیده بود.
«این چیزها رفتنیهستند و باید بروند و چیزی كه می ماند خوبی و یادگاری است و من برای ثوابش كارمی كنم.»

همان طور كه ملاحظه شد چهل تكه دراین منطقه به صورت ابتدایی و كاملاً ساده انجام می شود چه برسد به اینكه بخواهندبرای این كار كارگاهی جدا منظور كنند. كارگاه افراد، خانه شان است و پارچهاصلی ترین چیزی است كه برای این كار در دسترس می باشد. وسیله ای كه گرچه خیلی سادهو پیش پا افتاده به نظر می رسد، اما همین پدیده ی ساده در این منطقه در اختیار همهقرار ندارد. چه بسا اگر همه ی زن ها مثل عمه خانم پارچه داشتند رقابتی بین افرادایجاد می شد، در نتیجه می توانستیم شاهد تنوع آثار باشیم و همین مسئله می توانستمنجر به پیشرفت این تكنیك شود.
ابزار دیگر سوزن و نخ است كه تقریباً خانم هایایرانی به نحوی با آن سر و كار دارند ولی كم پیش می آید كه آن را در این زمینه بهكار بندند. همان طور كه بی بی یك عمر با سوزن و نخ چهل تكه های بسیار زیبایی دوختهو در این آثار در واقع خاطرات دوران مختلف زندگی خود را در هر تكه پارچه نهفته استبه وسیله ی كوك به یكدیگر متصل كرده و گاهی ماه ها روی یك اثر زحمت كشیده و دردها وعشق ها و شادی هایش را با خاطرات گذشته آمیخته تا یك رو تختی یا رو رختخوابی خلقكرده و چه بسا كه به سختی می توانسته از آن دل بكند.
«جوان تر كه بودم ۴ ماهتمام تكه پارچه ها را به هم كوك می زدم، می خواستم یك ملحفه بدوزم وقتی شوهرم مُرد،اندازه ی ملحفه ۷ متر شده بود ولی عروسم آن را گرفت و نابودش كرد. اگر ۳۰ هزارتومان گم می كردم اینقدر ناراحت نمی شدم كه این ملحفه را از دست دادم.»
اما غیراز سوزن و نخ اگر چرخ خیاطی داشته باشند از آن استفاده می كنند. این وسیله گاهیبرای افراد وسیله ی معاش است و گاهی برای كسانی مثل عمه خانم وسیله ای است جهت حفظروابط اجتماعی و محبت كردن و هدیه دادن به دیگران. این چرخ ها بسیار ساده و قدیمیهستند و اصلاً با چرخ های مدرن و پیشرفته ی امروزی قابل مقایسه نیستند.
«یكی ازاقوام ما خیلی خوب خیاطی می كرد، یك بار مهمان داشت و او خیلی از كارش تعریف كرد وبعد از آن فامیلمون دیگر نتونست خیاطی بكنه و مهمانشون چشمش كرده بود برای همین عمهخانم اینها [خرمهره و پارچه ی سبز دعا] را به چرخش آویزان كرد تا چشمش نكنند» (صدیقه)
نمونه كارهایی كه در سمیرم دیدم الگوی پیچیده و خاصی نداشت. معمولاً بهدو شكل دوخته می شدند یا به شكل چهار گوش كنار هم قرار می گرفتند یا اینكه آنها رابه شكل مثلث های بلند (به قول خودشان اریب وار) می بریدند و آنها را كنار هممی دوختند. آنچه با این الگوها دوخته می شد را به عنوان لحاف، رو تختخوابی، سیسمونی بچه، كیف و یا سفره قندی استفاده می كردند و یا اینكه به دیگران كه امكانچهل تكه دوزی ندارند هدیه می دهند.
در بخش گذشته با نمونه هایی از چهل تكه دوزیدر استان اصفهان آشنا شدیم، حال در ادامه ی این فصل به دنبال این هستیم كهنمونه هایی از این هنر را نزد مردم استان چهارمحال بختیاری بررسی كنیم.

چهل تكه دوزی در استان چهارمحال بختیاری
قبل از هر چیز درمركز استان یعنی شهرستان شهركرد با هدف تحقیق خود به جستجو پرداختیم و با یكنمونه ی چهل تكه كه در موزه ی مردم شناسی چالشتر نگهداری می شد برخوردكردیم.
اما برای یافتن نمونه های دیگر بازدید از عشایر استان به ما پیشنهاد شدكه در شهرستان كوهرنگ نزدیك آبشار شیخ علی خان ساكن بودند. از شهركرد تا شهرستانكوهرنگ ۸۵ كیلومتر راه است و در این منطقه بر سر سبزی زمین ها افزوده می شود و هواهم نسبتاً سردتر است و در بهار و تابستان سیاه چادرهای عشایر بختیاری به چشممی خورد كه گروهی از این اقوام در منطقه ی شیخ علی خان در خانه های بسیار كوچك وبدون امكانات ساكن شده اند و ما با هدف مشخص كار خود عازم این منطقه شدیم. در اینمنطقه از هر كه می پرسیدی راجع به چهل تكه دوزی می دانست و خانمی بود كه كارهایزیادی را بدون هیچ الگو و نظم خاصی دوخته بود.

در این منطقه هممانند استان اصفهان، هم از چرخ استفاده می كنند هم از سوزن و نخ؛ البته ناگفتهنماند، عشایری كه ساكن هستند بیشتر از چرخ خیاطی استفاده می كنند چون مجبور نیستندكه با تغییر فصل و هنگام كوچ این وسیله را با خود حمل كنند در حالی كه عشایر كوچ رومعمولاً كار را با دست انجام می دهند چون یا چرخ ندارند و یا اگر هم دارند آن را باخود به منطقه ی ییلاقی نمی آوردند.
شرخ خیاطی كاملاً ساده است و پارچه ها هم ازتكه های اضافی لباس هایی است كه در گذشته دوخته و معمولاً از رنگ های شاد و تنداستفاده می كنند و بالطبع این نشانگر این است كه مردم این منطقه به لباس هایی بااین رنگ ها و طرح ها علاقه مند هستند (معمولاً پارچه های طرح دار گلدار دارند) وشاید نوع سلیقه در اثر زندگی و تماس دائم با طبیعت حاصل شده باشد چه بسا كه ما اینطراحی و رنگ آمیزی پارچه را در نمونه كارهای منطقه ی سمیرم نداشتیم و اگر خوب دقتشود متوجه می شویم كه شیوه ی زندگی و انس با طبیعت تا چه حد روی سلیقه ی مردمان اینمنطقه تأثیر گذاشته است.
اما مسئله ی دیگر موارد استفاده ی چهل تكه دوزی در اینمنطقه است. آن طور كه در جریان كار در منطقه دیدیم و برداشت كردیم متوجه شدیم كهچهل تكه در این منطقه بر اساس الگوی خاصی دوخته نمی شود. در نتیجه نظم خاصی هم بركارها حاكم نیست. در حالی كه در سمیرم كارها بر اساس دو الگو كه هر چند ساده بودند (چهارگوش و اریب) دوخته می شدند و نظمی مشخص بر ساختار كلی كار حاكم بود در حالی كهدر این منطقه چنین نظمی در كارها به چشم نمی خورد و به نظر می رسد كه هدف تنهااستفاده ی بهینه از پارچه های اضافی است كه معمولاً آنها را به عنوان پرده و ملحفهو رو تختخوابی استفاده می كنند. و بیشتر نوعی صرفه جویی و ملاحظه های اقتصادی دردوختن چهل تكه منظور می شود.
در ادامه ی بحث چهل تكه دوزی در ایران بیش از اینجایز نمی بینم كه به نمونه های سنتی و ابتدایی این كار بپردازیم زیرا در نمونه هاییكه در سمیرم، شهركرد، یزد و حتا نمونه هایی كه زمان و مكان خالق مشخصی نداشت و ماآنها را از تهران جمع آوری كرده بودیم (البته ناگفته نماند كه نظم بیشتر در كارها،نشان دهنده ی امكانات بیشتر جامعه ی مورد مطالعه و همچنین ارتباط بیشتر افراد باخارج از جامعه ی مذكور است) تفاوت چشمگیری ملاحظه نشد به این معنی كه اشكال ساده وابتدایی این كار در ایران از هیچ الگو و سیستم خاصی پیروی نمی كنند و در هر منطقهبه فراخور شرایط زندگی مثلاً ارتباط نزدیك با طبیعت (زندگی عشایری)، شرایط اقتصادی … كارها تا حدی از نظر رنگ آمیزی و طراحی و نظم با هم متفاوت هستند ولی در نهایتآنچه مد نظر است و اهمیت دارد وصل كردن تكه پارچه های اضافی به یكدیگر است تا گاهیاز این طریق كمبودهای اقتصادی تا حدی جبران شود یا اینكه آن را به عنوان هدیه بهدیگران ببخشند همان طور كه در سمیرم ملاحظه شد و در این موارد به جنبه هایزیبایی شناسی كار هم اهمیت می دهند، یا اینكه این كار وسیله ای می شود برای پُركردن اوقات فراغت (البته ما این را به شكل منظم و برنامه ریزی شده در انجمن پچیرانداریم كه در بخش بعد بررسی میشود).
در نهایت پدیده ای كه به ظاهر بسیار ابتداییو پیش پا افتاده می آید، مانند هر پدیده ی دیگری كه در یك جامعه وجود دارد مثلاًیك ظرف سفالی می تواند اهمیت زیادی پیدا كند و اطلاعات مفیدی در رابطه با آن فرهنگو زندگی خاص در اختیار پژوهشگر قرار دهد، چه بسا كه رنگ آمیزی و طرح های پارچه هادر شهركرد می تواند مثال بارز این مسئله باشد.