كلیسای موجومبار

كلیسای موجومبار یا سنت هریپ سیمه St.Herepsime مربوط به سدهٔ ۳ -قرن ۹ ه. ق. است و در روستای موجومبار حدود ۳۰ كیلومتری جاده تبریزـ مرند (در شهرستان شبستر، بخش صوفیان)، واقع شده‌است. این اثر در تاریخ ۱ فروردین ۱۳۴۷ با شمارهٔ ثبت ۷۷۸ به‌عنوان یكی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است. مولف كتاب تاریخچه ارامنه در آذربایجان (نوره آیرمان) می‌نویسد: «وجود سنگهای رج اول كلیسا نشان می‌دهد كه ساختمان اولیه این كلیسا حدود ۸۰۰ سال قبل در اوایل قرن ۱۳ میلادی ساخته شده‌است ولی به استناد سنگ نبشته روی سنگهای زیر بنای كلیسا این بنا یك بار در سال ۱۶۹۱ میلادی بازسازی شده و در سال ۱۸۴۰ میلادی نیز براثر زلزله شدیدی كه در منطقه روی داد، یكی از دیوارهای كلیسا خراب شد كه مجدداً بازسازی گردید. ابعاد كلیسا ۱۳×۲۳ و به ارتفاع ۸ متر با سقف شیروانی است كه روی آن را خاك و شن پوشانده‌است. تمامی بنا با سنگ لاشه ساخته شده و روی چهار ستون قرار گرفته و محراب كلیسا به شكل نیم دایره در ضلع شرقی و وسط دو اتاق كوچك ساخته شده‌است. شش نورگیر در بالای دیوارهای غربی و شرقی و دیوارهای جنوبی و یكی نیز در سقف كلیسا به فضای محوطه بزرگ داخل بنا نور ملایمی می‌بخشد.

مؤلف كتاب تاریخچه ارامنه در آذربایجان ( نوره آیرمیان ) می نویسد : ” وجود سنگ های رج اول كلیسا نشان می دهد كه ساختمان اولیه این كلیسا حدود ۸۰۰ سال قبل در اوایل قرن سیزدهم میلادی ساخته شده است ” ولی به استناد سنگ نبشته ی روی سنگ های زیربنای كلیسا ، این بنا یك بار در سال ۱۶۹۱ میلادی بازسازی شد. در سال ۱۸۴۰ میلادی نیز بر اثر زلزله ی شدیدی كه در منطقه روی داد یكی از دیوارهای كلیسا خراب شد كه مجدداَ بازسازی گردید.

زیر بنای كلیسا ۱۳×۲۳ متر و به ارتفاع آن ۸ متر با سقف شیروانی است كه روی آن را خاك و شن پوشانده است . تمامی بنا به سنگ لاشه ساخته شده و ورودی بنا در ضلع جنوبی و غربی كلیسا قرار دارد . تالار كلیسا روی چهار ستون قرار گرفته و محراب كلیسا به شكل نیم دایره در ضلع شرقی و وسط دو اتاق كوچك ساخته شده است . شش نورگیر در بالای دیوارهای غربی وشرقی و دیوار جنوبی و یكی نیز در سقف كلیسا به فضای محوطه بزرگ داخلی بنا ، نور ملایمی می بخشد.

جایگاه جغرافیایی

كلیسای بزرگ و زیبای هریپسیمه در حدود ۳۵ كیلومتری شمال تبریز و حدود ۳۹ كیلومتری مرند، در درهٔ سرسبز ساری چای، در آبادی موجومبار، كه تابع رودقات شهرستان مرند است، قرار دارد. در گذرگاه راه تبریز به مرند، در حدود سی كیلومتری تبریز، راه آسفالته ای وجود دارد كه به طرف شمال كشیده شده و راهی خاكی از آن جدا می شود كه پس از گذشتن از میان دشت و تپه ماهورها به روستای كهنسال و تاریخی موجومبار می پیوندد. گرچه روستای موجومبار تا اندازه ای ویران و فراموش شده، كلیسای دیدنی هریپسیمه به این آبادی ارزش و اعتباری ویژه بخشیده است. خانه های روستا بر فراز تپه، برروی هم و به گونهٔ پلكانی و از مصالحی چون خشت، گِل و سنگ لاشه ساخته شده اند. ساختمان كلیسا نسبت به جای خانه ها در پایین ترین سطح ساخته شده و از نظر اندازه، در سنجش با آنها، ساختمانی بزرگ و باشكوه به نظر می رسد.

نام و پیشینه

كلیسای هریپسیمه از گذشته های دور تاكنون به سنت هریپسیمهٔ مقدس، سورپ هریپسیمه، موژومبار و موجومبار نامور بوده است.

نام این كلیسا شاید از نام هریپسیمه، دختر آشوت باگرادونی، پادشاه ارمنستان گرفته شده است كه در ۸۷۵ م به درخواست زاكاریا زاگستی، جاثلیق ارمنی ها، امیران ارمنی او را به پادشاهی ارمنستان برگزیدند.

دربارهٔ تاریخ ساختمان كلیسا نظریه های گوناگونی ابراز شده است و پژوهشگران تاریخ ساختمان آن را سدهٔ نهم تا سیزدهم میلادی دانسته اند. نصرت الله مشكوتی، نویسندهٔ كتاب فهرست بناهای تاریخی و مكان های باستانی ایران، تاریخ بنای ساختمان اصلی كلیسا را سدهٔ نهم میلادی دانسته است اما پژوهشگران دیگر تاریخ ساختمان آن را دوران ایلخانی؛ یعنی، سدهٔ سیزدهم ـ چهاردهم میلادی می دانند.

در كتاب دیوان تاریخچهٔ ارامنه در آذربایجان نوشتهٔ نورایر مامیان، دربارهٔ پیشینهٔ ساختمان این كلیسا آمده است: وجود سنگ های رگ نخست ساختمان كلیسا نشانگر آن است كه ساختمان نخستین كلیسا در حدود هشتصد سال پیش ساخته شده است و بعدها، كه رو به ویرانی گذارده، نوسازی شده و سنگ های ساختمان نخستین برای زیر ساختمان كلیسا به كار رفته است. بر روی سنگ های زیر ساختمان، نقش های ناخوانایی وجود داشته و بر پایهٔ سنگ نوشته ای ساختمان سورپ هریپسیمه در سال۱۶۹۱م به گونهٔ اساسی و دومین بار در سال۱۸۴۰ م، كه در اثر زلزله یكی از دیوارهای آن فرو ریخته بود، تعمیر و بازسازی شده است.

استاد فرهیخته ورجاوند یادآور شده اند كه با توجه به غار كنده شده در تپهٔ كنار دیوار شمالی كلیسا، كه همانندی بسیار به نیایشگاه های كهن دارد و همچنین با توجه به اینكه كلیسای سورپ هریپسیمه در آغاز زیارتگاه بوده و بعد به صورت كلیسا درآمده می توان گفت پیشینهٔ این محل، كه جایگاهی مقدس و پیش از برآمدن آیین حضرت مسیح (ع) مورد ستایش بوده، كهن تر از تاریخ های یاد شده است. نقشهٔ كنونی كلیسا در سنجش با پرستـشگاه های كـهن همـانندی بسـیاری به نیایـشگـاه هـای مهـری(میـترائـوم) چـون مهـرابـهٔ دویچ التنبورگ در اتریش، مهرابهٔ دورا اوروپوس و مهرابهٔ لندن دارد و از یك ناو یا نِف مركزی و دو ناو پهلویی تشكیل شده است. محراب كلیسا، كه حدود یك متر از سطح اصلی درون ساختمان بلندتر است و به گونهٔ نیم دایره با سقف كاو غار مانند ساخته شده، همانندی بسیار این ساختمان را با یك پرستشگاه مهری بیشتر می سازد.

بیشتر نیایشگاه های كهن سرزمین ارمنستان پیش از برآمدن آیین مسیح نیز دارای نقشهٔ مستطیل شكل بوده و در بعضی از نواحی، برخی ازهمان پرستشگاه ها با دگرگونی های اندك به كلیسا تبدیل شده اند. از این گونه ساختمان ها كلیسای اِرِروك را می توان نام برد كه در چهار كیلومتری آنی قرار دارد. این كلیسا در سده های اول و دوم میلادی به منزلهٔ ستایشگاهی غیرمسیحی كاربرد داشته و در سدهٔ چهارم میلادی، به كلیسا تبدیل شده است. نقشهٔ كلیسای اِرِروك نشانگر بهترین نمونهٔ بازیلیك های ارمنی با سه ناو یا نِف است.

در میان كلیساهای ارمنی، كه همانند میترائوم هستند و همانندی بسیاری با نقشهٔ كلیسای هریپسیمهٔ موجومبار دارند، می توان كلیسای نامور اِقوارد را، كه از سدهٔ ششم میلادی بر جای مانده، نام برد. این ساختمان در دامنهٔ كوه های آرا در ارمنستان قرار دارد و ساختمانی است با یك ناو بزرگ میانی و دو ناو كم پهنای پهلویی كه با دو ردیف ستون چـهـارتـایـی از هـم جـدا شـده اند. مـحـراب آن نیــز هـمـــاننـد مـحـراب كـلیـسای مـوجـومـبار دایره ای شــكل است.

ساختمان كلیسای هریپسیمه از لحاظ پوشش شیروانی شكل آن تنها ساختمان مذهبی مسیحی ایران به شمار می رود. دربارهٔ چگونگی پوشش آن همانندی بسیاری بین سقف این كلیسا با سقف ساختمان یكی از پرستشگاه های مهری وجود دارد كه در۱۹۵۴ م در لندنِ انگلستان در نزدیكی والبروك پیدا شده است.

از دیدگاه شیوهٔ معماری و به كارگیری سنگ لاشه و ملات در ساختمان كلیسا ساختمان سورپ هریپسیمه را می توان با ساختمان كوچك كلیسای كاراپت مقدس وابسته به سدهٔ نهم میلادی به بعد در جزیرهٔ دریاچهٔ سوان قابل سنجش دانست. كلیسای هریپسیمه در میان ساختمان های مذهبی و كلیساهای تاریخی موجود در سرزمین امروزی ایران تنها با ساختمان كلیسای سورپ سركیس خوی هـمانند است زیرا هر دو كلیسا دارای نقشهٔ مستطیل شكل با یك ناو پهن میانی و دو ناو كوچك تر پهلویی هستند.

ساختمان

این كلیسا به شیوهٔ بازیلیك ساخته شده و از نظر پلان و فضای درونی همانند كلیسای سركیس مقدس خوی است. اندازه های بیرونی آن۸/۲۲ x 13متر و بلندی اش حدود ۲۵/ ۸ متر است كه به گونهٔ مستطیل و با پوشش شیروانی دو سو و بدون گنبد ساخته شده.

مصالح به كار رفته در ساختمان سنگ لاشه، ملات و آهك است، جز از دور درهای ورودی و نورگیرها و بالای پیرامون نمای بیرونی كه با سنگ تراشیده كار شده. ورودی های ساختمان در گوشهٔ جنوبی و باختری كلیسا قرار دارند كه سنگ كاری ساده و بدون تزیین دور آن شكل قاب مانندی به آن بخشیده است. ورودی كلیسا مستطیل شكل است و نسبت به دیوار بیرونی ساختمان پس تر قرار گرفته اما نماسازی آن، كه بر دیوار بیرونی نیزهست، دو ستون یا پایه است كه بر فراز آن دوره ای به گونهٔ یك كمانِ دور تمامِ نعل اسبی قرار گرفته. دیوار شمالی كلیسا در سنجش با دیوار نمای جنوبی آن دارای بلندی اندكی است زیرا بر فراز یك بلندی ساخته شده.

درون كلیسا مستطیل شكلی است به درازای ۸۰/۱۹و پهنای ۵۸/۱۰ متر كه به كمك چهار ستون میانی و جرزهای پیوسته به دیوارها به یك ناو یا نِف پهن در میانه و دو ناو پهلویی تقسیم شده و در نتیجه در سوی درازا، در دو سو، سه كمان نعل اسبی پدید آمده است.

محراب كلیسا در خاور آن قرار گرفته و به گونهٔ نیم دایره است. جای محراب چهار پله بالاتر از كف كلیسا قرار دارد و دیوار گرداگرد و سقف آن به گونهٔ هنرمندانه ای با طرح نیم دایرهٔ محراب یكسان شده است.

در دو سوی محراب و هم سطح با كف اصلی، دو اتاق كوچك قرار دارد كه نعل درگاه و نگهدارنده های آن و كف درگاه همه از سنگ تراش است. ستون های چهارگانهٔ سنگی درون ساختمان دارای طرحی دوازده گوشه است. این ستون ها بدون سرستون و تنها در جایی كه پایهٔ كمان آغاز می شود در خاور و باختر دارای لبه ای برآمده اند. تمامی ستون ها و جرزهای روی دیوارها و دورهٔ كمان ها به كمك سنگ های تراش مستطیل شكل خاكستری گرایسته به سیاه پوشیده شده. درصورتی كه دیوارهای اصلی و سقف ساختمان با سنگ لاشه ساخته شده است.

شش نورگیر در درون ساختمان جاسازی شده اند كه در بالای دیوارهای باختری و خاوری و دیوار جنوبی و یكی نیز در میانهٔ سقف كلیسا به فضای درونی ساختمان نور ملایمی می بخشند. پیرامون نورگیرها با سنگ های تراش آراسته شده و جز آن هیچ گونه آرایشی در درون كلیسا و نمای بیرونی آن دیده نمی شود. با این حال، فضای درونی از یك حالت ویژه و الهام بخش و آرام برخوردار است.

در میان جرزهای سنگی پیوسته و دیوار شمالی كلیسا، گودالی چهارگوش قرار دارد كه در گذشته به گونهٔ دری تا پایین گشوده بوده اما بعدها نیمی از آن را بسته اند. درون این دریچه به محوطه ای به درازای هشت متر و پهنای ۲۵/۴متر راه دارد. این محوطه، كه همانند غار یا سردابه ای است، در درون تپه كَنده شده و دیوارهای سنگی و شنی آن به گونهٔ طبیعی و بدون پوشش نگه داشته شده است. سقف سردابه به گونهٔ هلالی كَنده شده و دربارهٔ كاربرد آن می توان گفت به شكل كلیِ بیشتر مهرابه ها همانندی دارد.

كلیسای سنت هریپسیمه در دامنهٔ تپه ای، در سراشیبی و پشت دهنده بر آن به گونه ای استادانه ساخته شده و با طبیعت پیرامون خود آمیخته است و روی هم رفته ساختمانی بسیار گیرا و دل نشین است كه آن را در دامنه ساخته اند و از هر سو خانه های روستاییان آن را در بر گرفته و مجموعه ای زیبا از طبیعت را پدید آورده است.

كلیسای ویرانهٔ دیگری بر فراز تپه های چیره بر كلیسای هریپسیمه وجود دارد كه از سده های هفدهم و هجدهم میلادی برجاست و به نام آنِرِوویتبه معنی نامرئیِ مقدس نامور است. در بیرون این ساختمان، شماری سنگ گور با نقش صلیب وجود دارد كه نشانگر ارزش و اهمیت این مكان مقدس در روزگار آبادنی آن است.