شهر باستانی انشان، یكی از معدود شهرهای باقی مانده از دوران عیلامیان و یكی از مراكز مهم این دوره است كه آثاری از آغاز دوران عیلامی تا دوره هخامنشی (سه هزارو ۳۰۰ سال پیش از میلاد تا قرن پنجم پیش از میلاد) را در خود جای داده است .
طی سده‌های پایانی هزاره دوم ق م عیلامی‌ها به یكی از قدرت‌های سیاسی خاور نزدیك باستان تبدیل شدند . آنان پیروزمندانه به شهرهای مهم بین النهرین تاختند و سلسله كاسی‌ها را منقرض ساختند . اگرچه فرمانروایان امپراتوری عیلام میانی در بسیاری از كتیبه های عیلامی به دست آمده از شوش خود را شاه انشان و شوش خوانده اند ، اما تا سال های ۱۹۶۸ و ۱۹۶۹ كه ویلیام سامنر حوضه رود كُر در شمال غرب شیراز در جنوب منطقه مركزی ایران را مورد بررسی قرار داد هنوز موقعیت انشان ناشناخته بود .
شناسایی مقدماتی او نشان داد كه تپه بزرگ و كم ارتفاع در گوشه شمال غرب حوزه كه امروزه تل ملیان نامیده می شود ، مركز عمده استقرار منطقه ای در بیشتر دوران هخامنشی مقدم بوده است . سامنر در آن زمان تكه آجرهای كتیبه داری را در تل ملیان یافت .اِریكا راینر آنها را رونوشت بخشی از یك متن كامل اما از خاستگاهی نامعلوم شناسایی كرد كه به هوتلودوش-این-شوشینك اول (حدود ۱۱۲۰ ق م) آخرین شاه عیلام میانی تعلق دارد .
كتیبه آجرها شرح ساختن و اهدای یك معبد در انشان به دست این پادشاه تقریباً ناشناخته عیلامی است.
شمار تكه آجرهای كتیبه دار به دست آمده از ملیان ، نوع آثار باستان شناختی و موقعیت ویرانه ها موجب شناسایی مقدماتی ملیان به عنوان انشان باستان شد .
محوطه باستانی ملیان با وسعتی نزدیك به ۲۰۰ هكتار از بزرگترین و مهمترین محوطه های پیش از هخامنشی در ایران است .
ملیان به خط مستقیم در حدود ۵۰ كیلومتری شمال – شمال غربی شیراز و ۴۸ كیلومتری غرب – شمال غربی تخت جمشید در دشت بیضا قرار دارد . ارتفاع محوطه از سطح آبهای آزاد حدود ۱۶۰۰ متر است . دشت بیضا بخشی از حوضه رود كُر در جنوب كوه های زاگرس است . این دشت آب و هوایی نیمه خشك دارد وآب آن از رود كُر و شاخابه های آن ، به علاوه قنات ، چشمه و چاه تامین می شود . در كوه های غرب و شمال غربی ملیان ، كه بلندی آن ها به ۳۳۰۰ متر بالاتر از سطح آب های آزاد می رسد گذر گاه هایی وجود دارد كه از طریق آن ها راه ملیان به خوزستان – دیگر مركز تمدن عیلام – باز می شود .
از نظر موضع نگاری تپه ملیان را می توان به سه قسمت تقسیم كرد :
۱-زنجیره ای از تپه‌های كم عرض (با پهنای ۲۰ تا ۲۵ متر) و نسبتاً بلند (با ارتفاع ۱۶ تا ۱۸ متر) كه بقایای دیوار شهر را تشكیل می‌دهند و محوطه را از سه طرف در بر گرفته اند .
۲-محدوده ای وسیع و مسطح (به مساحت حدود ۵۰ هكتار) در داخل دیوارها با اندك بقایای فرهنگی .
۳-گروهی از تپه‌های مرتبط كه مساحتی حدود ۱۰۰ هكتار را پوشانده و محدوده استقراری اصلی شهر باستانی را تشكیل می‌دهند.
پژوهش و مطالعه در شهر باستانی انشان از سال های قبل از انقلاب آغاز شده است ، اداره كل باستان شناسی فارس به سرپرستی فریدون توللی یك فصل سه ماهه را در دهه ۱۳۴۰ به حفاری در ملیان پرداخت .
ویلیام سامنر به هنگام بررسی حوزه رود كُر در سال های ۱۹۶۷ و ۱۹۶۸ از ملیان بازدید كرد و از سال ۱۹۷۱ تا ۱۹۷۸ از سوی دانشگاه پنسیلوانیا به پژوهش های باستان شناسی در ملیان مشغول بود كه این مطالعات با شروع انقلاب متوقف شد.
اما كاوش ها در این شهر بار دیگر از سر گرفته شد. در سال ۱۳۷۸ تعیین حریم محوطه باستانی ملیان توسط دكتر كامیار عبدی انجام شد ، وی مدتی سرپرستی كاوش های باستان شناسی در انشان را به عهده گرفت .
در كاوش‌هایی كه طی سال‌ها در این محوطه انجام شده كارشناسان توانسته اند آثار معماری، آجر كتیبه دار و اشیای باستانی زیادی را كشف و شناسایی كنند.
كارشناسان در جریان كاوش و حفاری‌های باستان شناسی در بخش های مختلف شهر باستانی انشان توانسته اند بقایای معماری های مختلفی را از دوران آغاز ایلامی (سه هزار تا دو هزار و ۸۰۰ پیش از میلاد)، ایلامی قدیم (دو هزار و ۲۰۰ تا یك هزار و ۶۰۰ پیش از میلاد) و ایلامی میانه (یك هزار و پانصد تا یك هزار و ۱۰۰ پیش از میلاد) را شناسایی كنند.
با توجه به اینكه سازه ها و بقایای معماری كشف شده در بخش های مختلف این محوطه جای گرفته اند و متعلق به دوره های مختلف عیلامی هستند، می توانند تصویر روشن تری از این شهر و سیر تحول زندگی و معماری را نشان دهند.
بررسی های آینده روی بقایای معماری، آجرهای كتیبه دار و مهر كشف شده و اشیا باستانی می تواند اطلاعات مهم و رازهای بسیاری از زندگی و حكومت دوره عیلامیان و تاریخ گذاری دقیق این محوطه را روشن و در اختیار كارشناسان قرار دهد.
با توجه به اینكه دوران عیلامیان در تاریخ باستان شناسی ایران از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است. كاوش های باستان شناسی در انشان و به دست آوردن آثار مختلف از دوران عیلامی می تواند سئوالات بسیار زیادی از هزاره دوم پیش از میلاد را پاسخگو باشد .
با پیگیری های رئیس سازمان میراث فرهنگی،صنایع دستی و گردشگری استان فارس پایگاه پژوهشی انشان با هدف پژوهش و مطالعه دایمی و انجام كاوش های بیشتر در محوطه باستانی انشان از اواخرسال گذشته در این محوطه باستانی با سرپرستی دكتر بذرگر ایجاد شده است .
در این مركز بخش های مختلفی از جمله گنجینه، آزمایشگاه، پژوهشگاه، كتابخانه و بخش مرمت ایجاد خواهد شد . تعیین سرپرست داخلی پایگاه ،راه اندازی دفتر موقت پایگاه و تجهیز آن به امكانات اولیه مورد نیاز ،جمع آوری و تكمیل مطالعات از منابع مختلف داخلی و خارجی در خصوص منطقه ،تهیه عكس های هوایی و ماهواره ای از منطقه ،تهیه طرح هادی بخش بیضاء و روستاهای ملیان و قاسم آباد جهت استعلام و بررسی حریم منطقه باستانی انشان از فعالیت های این پایگاه پژوهشی است.
همچنین رایزنی با هیات های باستان شناسی خارجی در خصوص ایجاد زمینه های مناسب پژوهشی ،تهیه و اجرای طرح بازنگری درخصوص اصلاح حریم مصوب و آماده كردن نقشه جدیدی از منطقه براساس ضوابط جدید سازمان،آماده كردن نقشه و ضوابط عرصه و حریم تپه باستانی انشان و تعیین حریم درجه ۲ به منظور اصلاح حریم تپه و رفع مشكلات موجود برای اهالی روستا و سازمان ،هماهنگی با فرماندار و بخشدار منطقه درخصوص مسائل پایگاه و همكاری بیشتر ،تهیه لوگوی مخصوص پایگاه پژوهشی انشان (Anshan Research Center) با استفاده از موتیف های بدست آمده از تل ملیان ،پیگیری مسایل حفاظت و نگهداری مستمر از محدوده شهر و تپه های تاریخی وابسته به آن از سایر فعالیت‌های چند ماهه اخیر این پایگاه پژوهشی بوده است.
