از میان اقوام مختلف تركمن ها جزء مردمانی بودند كه در عین سادگی، كاربرد وسیعی از تزئینات را در فرهنگ خود نشان داده اند.
وجود نقش برجسته ها و گچ بری ها و آثار به جا مانده از گذشته گویای آن است كه انسان ها همواره در طول تاریخ خود را با زیورهایی می آراسته اند و استفاده از زیور در انحصار نژاد، قوم یا طبقه ی خاصی نبوده است بلكه همه آنها از هر طبقه ای یا نژادی كه بوده اند از پادشاهان و بزرگان گرفته تا طبقات پایین جامعه، از هر چیزی كه می پنداشتند مناسب خودآرایی است به عنوان نیازی حتمی بهره برده اند، این آرایش در بسیاری از مواقع، علاوه بر جنبه زیبایی، جنبه مذهبی نیز داشته اند.
به مرور زمان استفاده از زیور به صورت نیتی اجتماعی در آمده و زیورها موقعیت اجتماعی استفاده كننده را مشخص می كردند. از میان اقوام مختلف تركمن ها جزء مردمانی بودند كه در عین سادگی، كاربرد وسیعی از تزئینات را در فرهنگ خود نشان داده اند. در نزد این اقوام استفاده از زیورآلات سه جنبه ی مذهبی، تزئینی و اقتصادی داشته است. تركمن ها در ساخت زیورهایشان از نقوش متنوعی استفاده كرده اند كه از اساطیر و طبیعت پیرامونشان الهام می گیرند.(با توجه به معنا و مفهوم آنها).
بدیهی است كه در میان زیورهای موجود در نزد اقوام مختلف زیورهای زنان حجم بیشتری را به خود اختصاص داده است و در این میان زنان تركمن نیز از این قاعده مستثنی نبوده اند. آنها از كودكی خود را با زیور های نقره و طلا با تزئیناتی از نگین های رنگین می آراستند. امروزه، جلوه و زیبایی این زیورها با تزئینات متنوعشان همچنان مورد توجه بسیاری از هنر دوستان و هنرپژوهان ایران و جهان است، اما استفاده از آن كم كم رو به فراموشی سپرده شده است.
اهمیت استفاده از زیور نزد تركمن ها علاوه بر جنبه تزئینی و خودآرایی، بیشتر كاربرد مذهبی و همچنین جنبه ی اقتصادی آن به سبب ارزش مادی طلا و نقره بوده است. اساسا ساخت زیورهای تركمن را نقره تشكیل می دهد، به آن سبب كه ارزانتر و آسانتر از طلا بدست می آید و دیگر آنكه معتقدند استفاده از نقره سبب فروتنی می شود.
از دیگر خصوصیات بارز این زیور آلات تولید صدا در هنگام حركت است كه بیانگر جنبه ی سنتی و فرهنگی این زیور آلات است. گفته می شود كه تركیب فلز و سنگ انسان را در مقابل نیروهای ناشناخته حمایت می كند. از این رو هنرمندان زیورساز تركمن با الهام از این باور در تزیئن سطح زیورهایشان از عقیق و فیروزه و شیشه های رنگی به وفور بهره برده اند.
آنچه هنر زیور سازی تركمن ها را از هنرهای مشابه آن متمایز می كند، اشكال و نقوش به كار رفته روی این زیور آلات است كه برخی الهام گرفته از طبیعت و پیرامون تركمن هاست كه به صورت ساده و خلاصه شده به كار گرفته شده است. آنها روی لباس كودكانشان زیورهایی به شكل تیر و كمان و شمشیر نسب می كردند تا بدین طریق روحیه و شادی و جنگجویی در میان فرزندانشان تقویت گردد. استفاده از زیوری به شكل شاخ قوچ كه در نزد تركمن ها نشانه قدرت است، اغلب به صورت ساده روی بدنه این زیورها تكرار شده است. از موارد استفاده از اسلیمی های تخت روی بیشتر این زیور ها، می توان به شكل های بسیار ساده ای از ماهی، پرنده، زنگوله، انار، پروانه، آدمك، هلال، ستاره و اشكال گنبدی اشاره كرد.
قسمت عمده ای از تزئینات مربوط به برخی از زیورها را سكه های نقره ای تشكیل می دهد. نمونه ای از آن آویزه ای شامل سكه ها و اشكال هندسی است كه با حلقه به هم متصل شده اند و برای تزئین، لا به لای موهای بافته قرار می گیرند و به گویش تركمنی آسیق نامیده می شود.
شكلی از گل لوتوس، گل ذرت، شش پر، هشت پر، ده و دوازده پر روی بدنه زیوری به نام گل یقه مزین به نگین های عقیق است، خودنمایی می كند. از این زیور به جای دكمه روی لباس در قسمت جلوی سینه استفاده می گردد. پوشش مهر و تزئینات مربوط به آن در نزد تركمن ها اهمیت زیادی دارد، چون فرق بین دختران و بانوان ازدواج كرده را مشخص می كند. ایگمه نیم تاجی مرصع نشان است كه روی كلاه بانوان قرار می گیرد و قپه زیوری است كه دختران تمام طوایف تركمن از آن استفاده می كنند و شكل گنبدی و برجسته ای دارد كه به پیرامون آن آویزه هایی به شكل ماهی و سكه و زنگوله متصل است.
باید گفت نقره كاران تركمن به ساخت زیور به حجم زیاد و در اندازه های بزرگ تمایل داشته اند. مثلا برای استفاده از نوعی گوشواره كه قولاق نامیده می شود، علاوه بر حلقه ای كه از گوش می گذرد، برای جلوگیری از پاره شدن گوش از بندی استفاده می كردند كه به دو طرف گوشواره متصل می شد و به بالای گوش می افتاد.
زیورهای گردن زنان و دختران تركمن كه از نمونه های آن می توان به كونجوك و بتو اشاره كرد كه علاوه بر جنبه تزئینی، برای دوری از بلایا و چشم زخم و بیماری به كار برده می شد. مثل جای دعا، هیكل، تومار و …
علاوه بر اینها زیورآلات دیگری مخصوص جامه های خود دارند كه چانكا نامیده می شود. آنها جامه هایشان را با سكه های نقره و گل های نقره و گل های زینتی می پوشانند و بعضی از اشیای كاربردی نظیر انگشتانه و چرخ نخ ریسی و شانه و … را نیز با نقوش تزئین می كنند.
آرایش اسب كه در نزد ایرانیان همواره با اهمیت بوده است. در نزد تركمن ها اهمیت زیادی دارد، آنها معتقدند كه تزئینات روی اسب باید به اندازه ی خود اسب ارزش داشته باشد و به همین سبب در آرایش زین و افسار آن از طلا و نقره استفاده می كردند.
در گذشته تركمن ها به حفظ سنت های بومی و محلی خود و استفاده از پوشاك سنتی و تزئینات مروبط به آن علاقه بیشتری نشان می دادند و آنها با سفارش ساخت زیورهایشان به زرگران محلی باعث تشویق هنرمندان زیور ساز می شدند و طبیعی است كه تنوع و تعدد بسیار زیاد این زیور ها و سفارش های فراوان به كار برندگان آن، سبب جذب افراد بیشتری به این حرفه می شد. اما امروزه استفاده از این زیور آلات كم شده است و زوال روز افزون ساخت و كاربرد زیورهای تركمن و كاهش تدریجی خریداران و به كار برندگان آنها ادامه ی هنر زرگری تركمن ها را با مشكل جدی روبرو كرده است. ناگفته نماند كه پیشرفت و كاربرد فناوری در میان قوم تركمن مانند دیگر اقوام بی تاثیر نبوده و زندگی ماشینی و هجوم شهر نشینی باعث شده است تا فرهنگ و سنت بكر این قوم تا حد زیادی دست خوش تغییر شود.
اما واقعیت این است كه پیشرفت و رشد فرهنگی در هر جامعه ای با حفظ فرهنگ های سنتی و ارزش های بومی آن جامعه منافاتی ندارد، بلكه برعكس، می توان همگام با تحولات زندگی نوین و شهری به آنها مجال حضوری چشمگیر و اساسی داد.
